‘Als ik een takje hoog in de boom ben, vlieg ik alle kanten op. Laag aan de grond word ik niet langer door iedere windvlaag heen en weer geschud. In quarantaine ben ik vanuit de toppen van de boom langzaam naar de wortels afgedaald, waardoor ik sterker sta,’ vertelt Shishani Vranckx.
De coronacrisis zette haar leven flink op de kop. De singer-songwriter en bekendste artiest van Namibië – al jarenlang woonachtig in Amsterdam – toerde de afgelopen jaren van Seoul tot New York. Na jaren in de spotlights te hebben gestaan, de bühne op, de grote podia af, de theaters in en de wereld over, stond opeens alles stil.
Shishani greep de aanvankelijke stilte aan om een spirituele reis te maken. ‘De periode was echt een trechter. Waar gaat het nu om, vroeg ik me telkens af.’
Aan het begin van de pandemie was ze gefrustreerd over haar artiestenbestaan. Doodmoe was ze van de constante druk op persoonlijke zichtbaarheid. Gek werd ze van de stress om én artiest en hoofd pr, agent en manager te zijn. Shishani is een rebel with a cause, die sociale media inzet om aandacht voor lhbtiq-kwesties, het klimaat en racisme te vragen, en niet voor personal branding. Haar inspiratiebronnen zijn persoonlijke ervaringen, dingen die ze leest of voorbij ziet komen. ‘Mijn werk van de afgelopen tijd gaat vooral over het enorme onrecht in de wereld. Ik denk telkens: jongens, hoe kan dit? Mijn werk is zowel een uiting van ongeloof als een vorm van zelfheling. Wanneer ik me bijvoorbeeld erger aan een herdenking van bepaalde mensen, maar niet aan anderen zoals in het geval van de Dodenherdenking versus Keti Koti. Er komt dan een woede omhoog die ik vertaal in een lied. Maar als ik me verloren voel en even niet weet wat ik moet schrijf ik daar ook een nummer over.’
De periode van reflectie gaf Shishani nieuwe focus en energie. ‘Voor 5 mei schreef ik het nummer “Forget to Remember”. De track had een zekere incubatieperiode nodig, dus trok ik me terug. Maar als ik dan eenmaal achter de creatie sta, durf ik het ook met trots aan de wereld te tonen en mag het nummer gaan vliegen. Dan zet ik de deuren wagenwijd open. Door dat num- mer kwam ik weer terug bij de essentie en dat is verhalen vertellen. Ik wil het hebben over grote vraagstukken. Naast mijn persoonlijke verhaal zit er een sociaal aspect aan mijn werk.’ Zonder het op dat moment te weten markeerde het lied het begin van een mondiale protestgolf. De zwarte mens stond op en daar was Black Lives Matter, na jaren van discriminatie, (po- litie)geweld, verkrachting en moord claimde de transgender ge- meenschap haar bestaansrecht in pride-protesten, en er was de humanitaire ramp in Moria en de breedgedragen oproep Evacu- ate Moria Now. Er is een stille revolutie gaande, die ‘as a whis- per’ door de straten gonst, zoals Tracy Chapman in ‘Talkin’ Bout a Revolution’ zingt. Shishani als troubadour en protestzanger verandert die fluistering in een luide schreeuw.
‘Vroeger trad ik vaak op voor allerlei humanitaire organisaties. Mijn genre viel destijds niet samen met de toon van de samenleving. Jarenlang worstelde ik met het stigma van activist. Ik hoorde het soms letterlijk: “Daar heb je haar weer hoor, dat activistje.” Er kleeft zoveel aan die term. Gedateerd, hippie, kumbaya, naïviteit. Nu is dat veranderd. Opeens is de protestzanger hot en happening. Corona maakt de ongelijkheden in de wereld nog groter, en zichtbaarder. De armoede. Het racisme en de xenofobie. Wie toegang heeft en wie niet. Wie goed woont en wie geen dak boven het hoofd heeft. Wie veilig is en wie voor zijn leven moet vrezen. Wie een sociaal vangnet heeft en wie alleen is. De meerderheid van de wereldbevolking lijdt. Je kunt mensen tot een bepaald punt drijven en dan barst de bom en dat zien we nu overal.’
De wellicht beste singer-songwriter van Nederland wordt vaak vergeleken met Tracy Chapman, al is Shishani’s muziek een stuk experimenteler. Ze zingt kleine verhalen over groot onrecht, daarin volledig vertrouwend op haar gitaar en bijzondere stem.
Daarnaast werkt ze veel met anderen samen. ‘Solo kan ik niet al mijn ideeën kwijt, dus ga ik projecten met andere muzikanten aan,’ zo legt ze uit. Een voorbeeld van een dergelijke muzikale collaboratie is Shishani & the Namibian Tales, waarbij ze samen met drie andere muzikanten de muzikale tradities uit Namibië, met name die van de jager-verzamelaars de San (beter bekend als de Bush-men) uit de Kalahariwoestijn, in kaart heeft gebracht, samen met de vrouwen daar heeft opgenomen en vervolgens bewerkt tot een unieke fusion en hen liet optreden in Nederland.
Momenteel werkt Shishani aan het eerste album van haar band Shakuar, waarvoor ze samen met beste vriendin en zangeres Karima el Fillali eclectische composities maakt door elektronische soundscapes te combineren met oeroude, traditionele instrumenten, uiteenlopende Arabische en Afrikaanse zangstijlen en westerse soul en pop. En dan is er nog de rockband Miss Catharsis.
‘De band wordt gevormd door vrouwen met verschillende muzikale disciplines en uiteenlopende achtergronden. Als vrouwelijke muzikanten delen en herkennen we elkaars worstelingen. We delen ervaringen en frustraties over seksisme in de muziekindustrie, waar mannelijke technici soms letterlijk vragen of je die basgitaar komt brengen voor je vriendje.’
De band is in Shishani’s eigen woorden all female. Al valt dat laatste te betwijfelen. Het afdalen naar de wortels als gevolg van de uitbraak van het coronavirus bracht Shishani ook meer in contact met haar eigen genderidentiteit. Shishani is niet alleen ‘zij’, maar ook ‘hij’.
‘Die’ dus, suggereer ik denkend aan de uitkomst van een kleinschalige verkiezing van Transgender Netwerk Nederland in 2016 voor een geschikt onzijdig persoonlijk voornaamwoord in de Nederlandse taal. Als mogelijke uitkomsten kwamen zowel ‘hen’ en ‘die’ uit de bus. Maar een dergelijke aanduiding – zoals in eerste instantie gebruikt in deze tekst – is nog steeds een ongemakkelijke kunstgreep.
‘Ik vond het een interessant experiment, maar mijn identiteitsvraagstuk wordt door het gebruik van dat persoonlijk voornaamwoord niet opgelost. Dus vooralsnog vind ik “zij” prima,’ zegt Shishani.
De zoektocht naar identiteit, gender en betekenis voorbij ‘een constante druk tot zichtbaarheid’ die Shishani als artiest ervaart, is een van onze vele raakvlakken. De bijzondere gesprekken zijn regelmatig een ongemakkelijk feest van herkenning. Want hoewel ik mijzelf zonder twijfel als man definieer, beschouw ik mijn femininiteit als de kroon op mijn masculiniteit. Dit maakt mij niet minder man, hoogstens geeft het de mannelijke definitie een nieuwe betekenis. Daar lijken velen echter anders over te denken. Ik ben de tel kwijt hoe vaak collega’s, vrienden, opdrachtgevers, medisch personeel, familieleden of volstrekt onbekenden ongevraagd en ongewenst opmerkten dat hoe ik loop/zit/praat/beweeg/voel/liefheb/denk niet-mannelijk is of dat als ik man wil zijn toch echt een sixpack moet kweken/met m’n benen uit elkaar moet zitten/vrouwen moet dissen/trager moet spreken/m’n handen stil moet houden/m’n baard moet laten staan/van me af moet slaan/juist minder van me af moet bijten/ minder empathisch zou moeten zijn/geen kwetsbaarheid moet tonen en vooral geen enkele ruimte tot enige twijfel of verwarring toe moet laten.
Zodra mensen weten dat ik transgender ben (althans, dat is het etiket waar ik helaas mee door het leven schijn te gaan) wordt ieder woord en elke gedraging langs een gendermeetlat gelegd. Zelfs bij het schrijven van deze passage krijg ik het benauwd. Enerzijds ervaar ik de noodzaak en het belang van het delen van mijn ervaringen. Anderzijds ben ik bang hiermee de deur open te zetten naar meer ongewenste vragen en opmerkingen over mijn gender. Zo kan het zijn dat mijn psychiater vanuit het niets zegt: ‘Mounir, je zei toch dat mensen steeds zoeken naar tekenen van je vermeende vrouwelijkheid? Ik heb erover nagedacht en ik vind dat hoe jij je tot je geliefde verhoudt inderdaad niet-mannelijk is.’ Tot zover de veilige ruimte of simpelweg de ontspanning om ongetoetst en ongevraagd man te zijn. Overigens heeft hij nadat ik hem hierop aansprak uitgebreid zijn excuses gemaakt. Op de sorry’s van anderen kan ik waarschijnlijk lang wachten.
Met al dat sociale determinisme op basis van geslachtsdelen en socialisaties zetten we de ander maar ook onszelf in een beklemmend stereotiep man-vrouwdenken vast. Wie de maatschappelijke gendernormen bevraagt kan echter op veel weerstand rekenen. De term ‘genderneutraal’ werd in 2017 door de Nederlandse ondervraagden in de enquête van wegmetdatwoord.org verkozen tot meest gehate woord van het jaar. De Vlamingen kozen daarentegen de uitdrukking ‘ik heb zoiets van’. Het is weer duidelijk waar de ergernis ligt. Probeer het concept van gender als beweeglijk continuüm maar eens uit te leggen aan een binaire samenleving die doodsbang is haar eigen genderopvattingen te bevragen.
Maar Shishani ís, zoals zoveel genderfluïde en non-binaire personen zijn – wat de samenleving ook van hen probeert te maken. Haar verschijning is niet te vangen in een eenduidig label of terug te brengen tot een eendimensionale identiteit. Shishani’s bestaan is een compositie op zich. Als een meerstemmige symfonie in één mens.
Je houdt er niet van jezelf op de voorgrond te plaatsen. In hoeverre komt dat voort uit het ongemak om openlijk jezelf te zijn? vraag ik Shishani. ‘Mijn vriendin zegt altijd te wachten tot het moment dat ik me helemaal vrij voel om me als artiest, inclusief branding en look te kunnen omarmen,’ reageert Shishani. ‘Zij zegt dat zo’n stap voor mijzelf en anderen veel teweeg zou kunnen brengen en daarin heeft ze waarschijnlijk gelijk. Dit is een reis waarin ik nog maar aan het begin sta. Tegelijk merk ik dat ik mijn hele leven al zoveel aandacht krijg vanwege mijn anders-zijn – of ik nu in een witte of zwarte omgeving verkeer – dat ik daar geen zin in heb. Ik was altijd “speciaal” en had daardoor het gevoel dat ik iets moest representeren. Ik wil niet zwart of wit, man of vrouw zijn, maar gewoon zijn. Ik wil in een omgeving op kunnen gaan en niet op de voorgrond hoeven treden,’ zegt de dubbelbloed met een Namibische moeder en Belgische vader resoluut.
Je hebt in de afgelopen jaren enkele heel lelijke kanten van Nederland ervaren, merk ik voorzichtig op, refererend aan de uitzetting van Shishani en haar partner en tientallen anderen – voornamelijk nieuwkomers en vluchtelingen – uit een wooninitiatief in Almere.
Shishani begint ongemakkelijk te lachen. ‘Zeker weten. Het werd toen heel duidelijk wie een stem heeft en wie niet, wie ergens op terug kan vallen en wie niet, maar ook welke krachten onderhuids in deze samenleving aan het werk zijn.’
De ecologische woongemeenschap waarin nieuwe Nederlanders, statushouders, artiesten en pleegkinderen samenleefden, haalde in april 2019 alle landelijke dagbladen en het achtuurjournaal, omdat de tientallen zogeheten ‘kwetsbaar gemaakte’ personen op rechterlijk bevel plotseling uit hun woningen werden gezet zonder een alternatief, restitutie van de borg of tegemoetkoming in de investeringen aan te bieden. De media noemden het project een samenlevingsutopie. Onterecht, vindt Shishani. ‘De term utopie is een frame, alsof een gemeenschap van verschillende bevolkingsgroepen een onhaalbaar ideaal is. Het was een sociaal initiatief waar op basis van permacultuur de grond zo effectief en duurzaam mogelijk zou worden benut en we een zelfvoorzienend dorp zouden zijn. Door het woord utopie wordt het project bij voorbaat afgeschreven, alsof we gek zijn en het ondenkbaar is dat nieuwe en oude Nederlanders samen kunnen leven en elkaar verder kunnen helpen.’
De stichting die het project leidde zou zich niet aan de specifieke huisvestingsvoorschriften hebben gehouden, zo luidde de officiële lezing. Dat mag weliswaar kloppen, maar zo zegt Shishani op een matter of fact-toon: ‘Dit was een politiek verhaal.’
[ het hoofdstuk gaat verder … ]
Verder lezen? ‘Noodzakelijke gesprekken’ van Mounir Samuel bevat vijftien spraakmakende interviews over de grote vragen van deze tijd.
Deze week is ook ‘De Nieuwe Wereld’, late night tv met boeken begonnen, gepresenteerd door Mounir Samuel. Sinds maandag 30 november wekelijks om 23.25 uur bij de EO op NPO2.
