Alevieten in Nederland als belangrijke verbinders

Tussen de 20 tot 30 procent van de Turkse Nederlanders is Aleviet. Net als in Turkije vormen de Alevieten, na de Soennieten, de op een na grootste religieuze stroming onder de Turkse inwoners van Nederland. De Alevieten hebben hun eigen historische, culturele en religieuze ontwikkeling doorgemaakt die teruggaat tot de begintijd van de islam vanaf de 7e eeuw. Maar wat is nou precies de betekenis van het woord ‘Aleviet’? Aleviet is een symbolisch begrip, wat wil zeggen dat het begrip verschillende betekenissen heeft. Één betekenis is ‘aan de kant van Ali staan’. Met Ali wordt de schoonzoon van de islamitische profeet Mohammed bedoeld.

Een onderdeel van het Alevitisme is de mystieke Bektashi orde. Binnen de islamitische wereld is van oudsher sprake van mystieke ordes. Deze Bektashi orde ziet Ali als gids en bron. Het Alevitisme is beïnvloed door andere religieuze gemeenschappen die in Anatolië leefden, waaronder joden, christenen, het gnosticisme, moslims, het sjamanisme en het zoroastrisme. De Bektashi orde is door derwisjen vervolgens in westelijke richting verspreid. De leden hebben vooral in Anatolië en in de Balkanlanden en vooral in Albanië hun leer van het Alevitisme doorgegeven. In Albanië staat tegenwoordig het hoofdkwartier van deze orde. Daar spelen ze een rol in de interreligieuze contacten met andere religies in de Balkanregio en hebben een brugfunctie tussen de soennitische moslims en de christelijke kerken.

Een onderdeel van het Alevitisme is de mystieke Bektashi orde. Binnen de islamitische wereld is van oudsher sprake van mystieke ordes. Deze Bektashi orde ziet Ali als gids en bron. Het Alevitisme is beïnvloed door andere religieuze gemeenschappen die in Anatolië leefden, waaronder joden, christenen, het gnosticisme, moslims, het sjamanisme en het zoroastrisme. De Bektashi orde is door derwisjen vervolgens in westelijke richting verspreid. De leden hebben vooral in Anatolië en in de Balkanlanden en vooral in Albanië hun leer van het Alevitisme doorgegeven. In Albanië staat tegenwoordig het hoofdkwartier van deze orde. Daar spelen ze een rol in de interreligieuze contacten met andere religies in de Balkanregio en hebben een brugfunctie tussen de soennitische moslims en de christelijke kerken.

In het Ottomaanse Rijk werd door de Bektashi’s op een pragmatische manier omgegaan met de islamitische wetgeving volgens de sharia. Bij dit pragmatisch kijken waren het culturele erfgoed van de plaatselijke bevolking en een mystieke kijk op de islam richtinggevend. In deze mystieke kijk lag de focus veel eerder op de moraal en op ethische voorschriften dan op streng doorgevoerde wetgeving. Een ander belangrijk punt was het welzijn van de mensen, met als inzet dat de mens zich ontwikkelt tot een mens met spirituele wijsheid. Wanneer deze spiritueel ontwikkelde persoonlijkheden hun diensten aan het volk verlenen, kan een volk ontstaan dat spirituele wijsheid heeft.

Door de eeuwen heen bevonden de alevi-bektashi’s zich steeds tegenover de gevestigde elite en cultuur, meestal Soennieten. Door de aanhangers van de dominante stromingen binnen de islam zijn zij altijd kritisch bekeken. Maar door het centraal stellen van de mens, hun pragmatische levenshouding, en manier van opvoeden ondervonden de alevi-bektashi’s minder problemen in hun contacten met niet-islamieten.

Is het Alevitisme een islamitische stroming? Daar wordt binnen de Alevitische gemeenschap verschillend over gedacht. Sommige alevieten geloven wel in het bestaan van God, maar noemen het Alevitisme eerder een seculiere, humanistische en tolerante levenswijze dan een religie. Anderen zien het Alevitisme als puur islamitisch, sjiitisch of als een meer culturele humanistische stroming. Het Alevitisme kan ook worden omschreven als een syncretische filosofie of religie. Syncretisme zou in de breedste zin van het woord een versmelting zijn van religieuze, filosofische of andere culturele fenomenen. Door contacten tussen geloofsgemeenschappen kunnen na verloop van tijd rituelen en gebruiken over zijn genomen en samengesmolten zijn met reeds bestaande tradities. Je zou dus kunnen zeggen dat het Alevitisme een ondogmatische vorm van het Islamitisch geloof is.

In de levensbeschouwing van de Alevieten staat de mens centraal. Kerngedachten zijn het respect voor algemeen menselijke waarden en de mens als ‘spiegel van het goddelijke’. “God zit in jezelf, in je hart. God zit in de ziel van het leven. De mens is een spiegel van God. Een misdaad tegen de mens is een misdaad tegen God”. Ook hoor je in gesprekken over ‘een schoon hart hebben’. Daarbij gaat het om deugden als eerlijkheid, niet liegen, niet stelen, en geen schade toebrengen aan anderen.

Voor een Aleviet zijn een veelheid van humanistische waarden en normen, zoals vrijheid, eigen verantwoordelijkheid, menslievendheid, gelijkheid van man en vrouw, non-discriminatie, geweldloosheid en vredelievendheid erg belangrijk. Bij de meeste Alevieten ligt in hun geloofsbeleving het accent meer op de immanente dan op de transcendente God. God wordt gezocht in de mens zelf: de mens is heilig en een spiegel van God.

Een Aleviet vertelt: “Als een van de geloofsbeginselen wordt het benadrukken van eenheid genoemd. Dit heeft als doel een intieme relatie tussen God en de mens te bewerkstelligen.” Daar wordt bij vermeld dat het soennisme hier de tegenhanger van zou zijn. Het soennisme zou juist het verschil tussen God als schepper en de mens als onderdaan benadrukken, waartussen een grote kloof bestaat. Deze kan enkel worden overbrugd door de vergeving van God. Ook bij het volgende punt lijkt het geloofsbeginsel enkel uitgelegd te kunnen worden als ‘tegengesteld’ aan het soennisme: Alevieten zouden geloven dat de mens als doel heeft om perfectie op aarde te bereiken. Voor soennieten zou het leven op aarde enkel dienen om uiteindelijk in het paradijs te kunnen komen.

Voor Alevieten zijn rituelen en muziek erg belangrijk. Alevieten komen regelmatig samen bij de Cem, een Alevitische eredienst onder leiding van een Dede, ofwel een voorganger. Deze eredienst heeft twaalf onderdelen, zoals het samen bidden door mannen en vrouwen in dezelfde ruimte–voor Alevieten zijn mannen en vrouwen gelijkwaardig–en de Semah, een heilige dans, die ook samen wordt uitgevoerd. Het is belangrijk te weten dat Alevieten geen gebruik maken van een moskee. Een Cem bijeenkomst kan in principe overal worden georganiseerd.

De religieuze Semah-dans is een belangrijk onderdeel van de Cem-bijeenkomst. Het Semah-ritueel symboliseert de dans van de veertig heiligen tijdens de Hemelvaart van Mohammed. De traditie van Semah-dansen met al hun diverse choreografieën, afhankelijk van het gebied van herkomst, is zeer kleurrijk en wijdverspreid. De dansers worden begeleid door een muzikant, die de saz bespeelt, een belangrijk muziekinstrument voor de Alevieten.

De ritmische dans, de klanken van het snaarinstrument saz, en de bijbehorende gebeden veroorzaken een enthousiaste stemming tijdens de Cem bijeenkomst. Semah wordt gezien als de toewijding aan God en tegelijkertijd de versmelting met de schepping. Het symboliseert de liefde van God die naar buiten wordt geprojecteerd. In Turkije, en vaak ook in Nederland, zijn Alevieten overwegend links georiënteerd, zij identificeerden zich vaak met de universalistische kijk op de wereld zoals het socialisme en het Marxisme dat kent.

Deze politiek links gerichte Alevieten beriepen hun links politieke ideeën niet zozeer op het Alevitisme, maar als ze dit wel deden dan gebruikten ze het door Alevitische symbolen te herinterpreteren zodat het bij hun politieke visie paste. Hierdoor ontstond een conflict met de alevieten die het traditionele Alevitisme bleven aanhouden. Door de aanraking met nieuwe elementen zoals secularisatie en links politieke ideeën raakten de stedelijke alevieten in Turkije gedeeltelijk los van haar traditionele ideeën.

Er zijn in Nederland verschillende Alevitische verenigingen. Een van de doelstellingen van deze verenigingen is de bevordering van de integratie van de Alevitische gemeenschap in Nederland. Dit is belangrijk omdat Alevieten door hun geschiedenis en hun levenswijze een belangrijke rol kunnen spelen in de ontmoeting tussen de verschillende religies in Nederland. Dit maakt het mogelijk om interessante gesprekken met elkaar aan te gaan.