Een levende dialoog met het Goddelijke

Islamitische kunst, van de hypnotiserende geometrie van de Alhambra tot de dansende kalligrafieën die verzen verstrengelen met bloemmotieven, is een antwoord op deze uitnodiging. Het viert de natuur als spiegel van het goddelijke en erkent dat kunst geen nabootsing is, maar een herinnering aan de harmonie die de schepping doordringt.

In de islam is de natuur geen toevallige verzameling elementen, maar een aya – een teken van het goddelijke. “Hij is Allah, de Schepper, de Ontwikkelaar, de Vormgever (Al-Musawwir). Aan Hem behoren de Schoonste Namen.” (Soera Al-Hashr: 24). Deze naam, Al-Musawwir (المصور), verwijst naar Allahs vermogen om alles een unieke vorm, structuur en schoonheid te geven.

Overal om ons heen zien we deze eigenschap terug. De perfecte symmetrie van een sneeuwvlok toont ons dat geen twee identiek zijn, terwijl ze toch allemaal een wiskundige orde volgen. De fractalachtige vertakkingen van bomen en rivieren tonen een herhalend patroon dat oneindig schaalt, van aderen in een blad tot delta’s in een landschap. De diversiteit in dieren en planten, van de gestreepte vacht van een tijger tot de spiralen van een zonnebloem, dragen allemaal de handtekening van Al-Musawwir.

Profeet Mohammed (vrede zij met hem) versterkte dit besef met zijn liefde voor het groen: “Als een moslim een plant zaait of een gewas verbouwt, wordt alles wat ervan gegeten wordt door mensen of dieren als liefdadigheid voor hem beschouwd.” (Sahih Bukhari). Deze filosofie vertaalde zich naar kunst die niet alleen over de natuur gaat, maar met de natuur werkt. Geometrische patronen in moskeeën lijken oneindig, net zoals de herhaling van bladeren aan een tak of sterren in een melkweg. Arabesken kronkelen als rankende wijnstokken, terwijl mozaïeken de symmetrie van sneeuwvlokken weerspiegelen.

Islamitische kunstenaars probeerden deze goddelijke vormgeving te eren, niet te evenaren. Hun patronen zijn nooit exact herhalend – kleine variaties herinneren ons aan tawheed (de eenheid van Allah), terwijl ze ook de natuurlijke imperfectie van het geschapene weerspiegelen.

Nergens kwam deze symbiose zo tot leven als in middeleeuws Andalusië. De tuinen van het Alhambra-paleis vormden geen decoratieve achtergrond, maar een microkosmos van het paradijs. Water stroomde via ingenieuze kanalen, weerkaatst in tegels bedekt met arabesken die wiskunde en bloemen verenigden. De architectuur imiteerde de natuur niet, maar vertaalde haar.

De slanke, elegante bogen van de Nasrid-architectuur leken op de sierlijke buiging van palmen in de wind. Kleine, herhalende patronen in mozaïeken imiteerden de oneindige variatie in een bloemenweide. Spiegelende waterpartijen verwezen naar de Koranische beschrijving van het paradijs als een tuin “met rivieren van water, melk, honing en wijn” (Soera Mohammed: 15). Dit was geen toeval, maar een bewuste keuze: kunst als tussentaal tussen mens en schepping.

Geen kunstvorm vat deze dialoog beter samen dan islamitische kalligrafie. Het Arabische schrift, met zijn vloeiende lijnen en dynamische vormen, leent zich perfect voor een symbiose met natuurlijke motieven. De sierlijke, verticale lijnen van het thuluth-script lijken op rankende planten, alsof de woorden zelf tot leven komen. Verzen zoals “Allah is het Licht van de hemelen en de aarde” (Soera An-Noor: 35) worden vaak omgeven door bladgoud, een echo van zonlicht dat door bladeren filtert. Bloemmotieven in de marges maken van de tekst zelf een tuin, omringd door bloeiende ornamenten. Kalligrafie is niet alleen decoratie; het is een levende kunst, waarin letters ademen en groeien als takken aan een boom.

Vandaag kan deze traditie ons inspireren tot duurzame creativiteit. De islam verbiedt israf (verspilling), en historische kunstenaars gebruikten lokale materialen: klei, hout, natuurlijke pigmenten. Een prachtig voorbeeld van hoe deze principes vandaag voortleven, is de Cambridge Central Mosque, ook wel de Eco Moskee genoemd.

Dit gebouw combineert islamitische architectuur met duurzame innovatie. In plaats van traditionele bogen heeft de moskee houten zuilen die vertakken als bomen, een directe verwijzing naar de natuur als schepping van Al-Musawwir. De moskee wekt haar eigen energie op via zonnepanelen en hergebruikt water via regenwateropvang, in lijn met de islamitische leer tegen verspilling. Het groene dak met inheemse planten dient niet alleen voor isolatie, maar ook als habitat voor lokale biodiversiteit.

De architect, Marks Barfield, liet zich samen met Timothy Winter (de bedenker van de Eco Moskee) inspireren door zowel islamitische als Britse tradities. Het resultaat is een gebouw dat bidt in harmonie met zijn omgeving – net zoals een boom licht en water omzet in leven. Deze benadering toont hoe moderne kunstenaars en architecten kunnen leren van de natuur, door materialen te hergebruiken, architectuur aan te passen aan het landschap, en zelfs digitale patronen te creëren die oneindig schalen, net zoals fractals in de natuur.

De samenhang tussen islam, kunst en natuur is geen nostalgisch concept, maar een levende dialoog. Zoals een boom wortelt in aarde en toch naar de hemel reikt, verbindt kunst het tijdelijke met het eeuwige. “Zien zij niet hoe de kamelen zijn geschapen, en de hemel hoe hij is verheven?” (Soera Al-Ghashiyah: 17-18).

Of het nu gaat om de perfectie van een honingraat of de innovatie van een eco-moskee, islamitische kunst en architectuur herinneren ons eraan dat vormgeven een daad van aanbidding kan zijn. Al-Musawwir schiep de wereld met oneindige variatie en schoonheid; wanneer wij creëren – of het nu een kalligrafie, een tuin of een duurzaam gebouw is – doen we dat als een bescheiden echo van Zijn kunst.

“En in de aarde zijn tekenen voor de overtuigden. En ook in jullie zelf. Zien jullie dan niet?” (Soera Adh-Dhariyat: 20-21). Misschien is het hoogste doel van kunst wel: leren zien.