De PVV had in de parlementsverkiezingen van juni 2010 een klinkende overwinning behaald met 24 zetels, en de PVV was de gedoogpartner geworden van een VVD-CDA-kabinet dat regeerde van oktober 2010 tot april 2012.
De PVV was toen meer dan ooit in de belangstelling van andere politici, pers en wetenschap komen te staan en een van de vigerende vragen was of de partij fascistisch was, en dat op basis van haar partijprogramma, de schrijfsels van partijleider Geert Wilders en PVV-er van het eerste uur en nu parlementsvoorzitter Marin Bosma waarover ik eerder in deze serie al schreef.
Een tien voor de thesis
Ik was de dagelijkse begeleider van student Bovekerk en wijlen professor Jan Blommaert was de tweede lezer van de thesis.
Jan Blommaert en ik waren beiden zeer onder de indruk van de thesis, de opzet ervan, de redeneerstijl en het Engels, en we besloten de thesis met het hoogste cijfer te waarderen: een 10.
Wel gaf ik student Bovekerk aan dat ik de bovengenoemde voorgestelde titel, ‘Geert Wilders is een fascist’ te veel op de man gespeeld vond en dus kwam de student met de titel ‘Prototypical Fascism in Contemporary Dutch Politics’ alhoewel Bovekerk in de tekst wel bij zijn conclusie bleef dat Wilders een fascist was.
De thesis werd in het universitaire archief bijgezet en we gingen over tot de orde van de dag. Maar dat was maar van korte duur. De thesis werd genoemd op het intranet van onze faculteit, met vermelding van het hoogste cijfer, en voor zover ik het heb weten te reconstrueren was het een van onze eigen studenten, die de thesis en het hoge cijfer in de publiciteit bracht.
Op een op zich rustige vrijdagmiddag in januari 2012 werd ik overvallen door telefoontjes van heel media-Nederland met het nieuwtje dat ‘student Bovekerk in zijn BA-thesis de PVV van Geert Wilders en Geert Wilders zelf als fascistisch beschouwde’. De pers schreeuwde moord en brand: ‘De Ruiter geeft student die stelt dat de PVV fascistisch is een 10’. De hetze die ontstond duurde een lange tijd en was zeer bedreigend.
Robert Paxton
Bovekerk had een analyse gemaakt van het PVV-gedachtegoed op basis van het werk van Robert Paxton The Anatomy of Fascism (2004). Paxton beschouwt fascistische bewegingen in vijf ‘levensfases’ en omdat de ruimte in dit blog beperkt is om op al zijn overwegingen in te gaan presenteer ik de conclusie van de student: de PVV van Wilders paste in de levensfase-tijdlijn van Paxton en zij bevond zich hoe dan ook in fase 1. Of, in de woorden van Bovekerk (p. 51):
‘Ik heb … geprobeerd aan te tonen dat Wilders en de PVV het prototype zijn van het hedendaagse fascisme. Gedreven door nationalisme en racisme verdeelt de PVV de wereld langs manicheïstische lijnen en beweert de partij dat Nederland en het Westen ernstig bedreigd worden door de islam. Het belooft deze crisis oplossen door een beleid van uitsluiting, zoals het verbieden van de Koran en het codificeren van de Nederlandse dominantie en de onderdanigheid van de islam in de Nederlanders grondwet. De PVV beschouwt links als haar vijand en probeert links voortdurend in diskrediet te brengen. … De PVV is een partij van de onderbuikgevoelens, zonder filosofische onderbouwing, intellectueel debat en kritisch media vermijdend, met als doel een beroep te doen op de emoties van de kiezers in plaats van op de rede. Dit is wat fascistische bewegingen in fase één deden, volgens Paxton. En dat is wat de PVV doet. De PVV is dus in fase één een fascistische beweging, en als zodanig kan het met recht het prototype van het hedendaagse fascisme worden genoemd’.
De fases 2 en 3 worden gekenmerkt door ‘een worteling in het politieke systeem’ en ‘het verkrijgen van politieke macht’, en omdat de PVV indertijd gedoogpartner was concludeerde Bovekerk dat de PVV ook al was doorgedrongen tot deze beide fases.
Gezien vanuit het Paxton-perspectief zou je nu kunnen concluderen dat de PVV vandaag de dag nog meer opgeschoven is in de fases van Paxton omdat de partij inmiddels de grootste van het land is, de positie van Kamervoorzitter bekleedt en de partij serieus bezig is een regering te vormen.
Maar is de PVV daarmee definitief fascistisch?
Vergelijkingen met het fascisme zinvol?
Indertijd heb ik altijd betoogd dat vergelijkingen tussen -in dit geval- de PVV en het fascisme uit het verleden niet zinvol waren. Mijn stelling was dat dit soort vergelijkingen niet nodig zijn omdat een blik op het partijprogramma van de PVV al duidelijk maakte dat het vergeven was en is van afkeer van de elite, van het pleiten voor het eigen volk, van xenofobie, van racisme en discriminatie. Bovendien roepen vergelijkingen met het oude Italiaanse en Duitse fascisme altijd veel emoties op en voor je het weet ben je bezig met de morele vraag of je dat soort vergelijkingen wel mag en kunt maken in plaats van de vraag hoe we de partij zonder die vergelijkingen kunnen kenschetsen. En voor mij was en is het evident: de partij verkondigt zonder meer ondemocratische standpunten en is een potentieel gevaar voor de democratie. Dat vond ik toen en dat vind ik nog steeds. We hebben de Tweede Wereldoorlog niet nodig om tot die conclusies te komen. Overigens stond ik helemaal achter de academische exercitie van Bovekerk. Een student begeleiden in een thesis betekent niet automatisch dat de begeleider de conclusies van de student onderschrijft. Het gaat in de begeleiding om het beoordelen van de academische vaardigheden van de student.
Later kwam ik toch op mijn standpunt terug. De Tweede Wereldoorlog helemaal negeren doet geen recht aan de lessen die we uit die oorlog kunnen trekken. Maar mijn eindconclusie blijft dezelfde.
Spijt van de 10?
Er is mij vaak gevraagd of ik spijt heb van de 10 en het antwoord is tot op de dag van vandaag dat ik er geen spijt van heb. Een 10, zo repliceerde ik, staat voor ‘uitmuntend’ en niet voor ‘perfect’. Perfect, zo betoogde ik indertijd en ook nu nog is alleen God (mocht Hij bestaan dan kan Hij niet anders dan perfect zijn, anders is Hij er niet). Jan Blommaert en ik hadden de hoogste waardering voor het werk van de student, die overigens ook gebombardeerd werd door de media.
We zijn inmiddels twaalf jaar verder. De vraag of de PVV fascistisch is, is minder relevant geworden. Maar de partij zit wel met de Italiaanse Lega Nord, het Franse Rassemblement National, en de Duitse Alternative Für Deutschland in het Europese Parlement; met name de Lega Nord en de Alternative für Deutschland worden gekenschetst als neo-fascistische of -nazistische partijen.
Fascistisch of niet, ik stel vast dat nu de partij salonfähiger dan ooit is, zij daarmee eveneens meer dan ooit een grote bedreiging voor de democratie is.
De Engelstalige versie van dit artikel is te vinden op Rozenberg Quarterly.
