Het groene DNA van het boeddhisme

Boeddhisme is een pad van spirituele ontwikkeling en dagelijkse beoefening. Boeddhistische methoden, zoals meditatie, helpen ons om met meer aandacht, waardering en voldoening ons leven te leiden. In het boeddhisme leren we dat niets blijvend is. Denk daarbij bijvoorbeeld aan ons lichaam, onze emoties, onze bezittingen enz. Niets is blijvend, maar we willen dat dikwijls anders. Liever willen we dat fijne dingen voortduren en beschikbaar zijn, en dat vervelende dingen ophouden. Het basisinzicht dat niets blijvend is, heeft directe gevolgen voor de keuzes die we maken met betrekking tot onze houding in het leven, en zo je wilt, onze levensovertuiging, waarin we streven naar een duurzaam en ecologisch leven. Daarover straks meer. Een tweede basisinzicht in het boeddhisme is dat alles wat we doen, denken en zeggen een effect heeft. Niets staat of gebeurt op zichzelf. Een glimlach doet wonderen; een deur hard dicht slaan heeft een effect op jezelf en op anderen. Ook dit basisinzicht heeft directe gevolgen voor de manier waarop we ons leven inrichten: zo weten we dat een leven met vervuiling, verspilling, en zo meer, gevolgen heeft.

Het boeddhisme heeft haar oorsprong in Zuid-Nepal en Noord-India waar het ontstond tussen de uitlopers van het Himalaya gebergte en de oevers van de Ganges. Hier was het dat de Boeddha tussen 528 en 483 voor Chr. zijn inzichten verkondigde en de eerste volgelingengemeenschap ontstond. Eerst heette hij nog Siddhattha, maar nadat hij onder de heilige boom, de bodhiboom in Bodh-Gayã ontwaakte werd hij de Boeddha genoemd. Boeddha betekent ‘de Ontwaakte’.

De bodhiboom is een bijzondere boom. Niet voor niets nam Siddhattha onder deze boom plaats. Deze boom was tevens een assattha, toentertijd al een heilige vijgenboom, met hartvormige bladeren.

Siddhattha woonde in een zeer bosrijk gebied, een jungle, met wat we nu zouden zeggen, een uitbundige flora en fauna. De familieclan waarin hij geboren werd, was de Sakiya clan die leefde in het grensgebied van de deelstaten Uttar Pradesh en Bihar, in India en Zuid-Nepal. Hij groeide op te midden van de natuur. De natuur was niet buiten hem, de natuur diende geen recreatief doel zoals bij ons vandaag de dag, maar was onlosmakelijk onderdeel van zijn bestaan. De Sakiya clan vereerde de zon en geloofde dat ze afstamden van de zon. Tijdens zijn leven stond de Boeddha bekend als Vriend van de Zon of een Verwant van de Zon. Een waarachtige vriend vergeleek de Boeddha ook met de dageraad. Voorafgaand aan de opkomende zon, bij de dageraad, zo gaat een waarachtige vriend voor in de cultivering van het edele achtvoudige pad. Zo gaat een waarachtige vriend je voor in de beoefening van de Dharma, de Boeddhistische leer.

Siddhattha nam plaats onder de vijgenboom om te mediteren. Dit herinnerde hem aan vroeger, toen hij als klein jongetje zijn vader gadesloeg die het land bewerkte. Hij kwam dan in een soort trance die aangenaam was. Natuur speelde een grote rol in Sidhattha’s vroege jeugd. Bomen namen daarbij een bijzondere plek in. Dat bomen zo belangrijk waren in zijn leven blijkt als eerste uit zijn geboorte: zijn moeder hield zich tijdens haar weeën staande aan de damarboom. Siddattha werd ‘slechts beschermd door de kroon van een damarboom’ geboren. Ook later in zijn leven had Siddattha, later de Boeddha, een verhouding van respect met bomen. Bomen waren meer dan een hoop ongekapt hout!

In de vroegste tijd was er geen onderscheid tussen boeddhisme en ecologie; het woord ecologie en het woord duurzaamheid bestonden beiden nog niet en in de leer van de boeddha, de dharma, vinden we deze woorden daarom niet letterlijk terug. Tegelijkertijd: boeddhisme is in haar oorsprong en in al haar uitingsvormen gericht op leven in harmonie met alle levende wezens. Deze harmonie is niet alleen sociaal of psychologisch. Het is een diepe harmonie waar het Boeddhisme op doelt; Boeddhisme is gericht op de bevrijding van alle levende wezens. Met bevrijding wordt daarom meer dan innerlijke bloei, ‘innerlijk vrij worden’ bedoeld. Tegelijkertijd met deze innerlijke bloei ontstaat een diepe vervullende vriendelijkheid, compassie en wijsheid in de relatie met ‘de ander, in de relatie van ‘Ik’ en ‘Gij’, in de relatie en de verbondenheid met de wereld. Met ´Heb uw naaste lief´, verstaan wij, worden niet alleen mensen bedoeld.

Visie op duurzaamheid in het boeddhisme
In het oude India bestond net als bij andere inheemse volkeren, een bewuste ervaring van wat we nu een ecologische samenhang zouden noemen, inclusief een nauwe relatie met de goden. In het boek van Pluijter (2022), ‘De herontdekking van dankbaarheid’, wordt verteld over de traditionele Indiase gemeenschap bij Korchi, in India: ‘De goden zijn niet zichtbaar voor onze ogen. De lucht is ook onzichtbaar, maar betekent dat dat de lucht niet bestaat? De goden bewegen rond als onzichtbare geesten en komen soms menselijke lichamen binnen. De natuur is onze God. De bladeren, bomen, dieren zijn onze goden.’ De natuur wordt gezien als een spiritueel wezen en het is deze intuïtieve intelligentie en diepe relatie met de natuur die de gemeenschappen in staat hebben gesteld goed te gedijen.

Boeddhisme is in de kern, in al haar vezels, gericht op wat we tegenwoordig duurzaamheid noemen.  Boeddhisme heeft ecologie diep in haar DNA, anders gezegd, de leer van de Boeddha is vanaf het begin, ‘groen’.

De Boeddha had veel bezwaar tegen een ongebreidelde exploitatie van de natuur en de vernietiging van  bossen. Dit bezwaar was, zo verstaan wij het, vanwege hun spirituele, filosofische en fysieke onderlinge afhankelijkheid met de mensen. Ons leven hangt samen met alle levende wezens, met de natuur en met de materie rondom ons. Diepe verbondenheid en kosmologische, spirituele draden verbinden de gemeenschap met de natuur. Het ‘web of life’ is een begrip dat met de komst van het boeddhisme, meer dan 2500 jaar terug, ontstond. Vanuit het boeddhistisch inzicht zijn we niet alleen, niemand van ons is alleen. Er is niets anders dan één grote inclusiviteit, in deze tijd en door de tijd heen, vroeger en in de toekomst. Hoe kunnen we anders dan in balans en harmonie met elkaar en met alle levende wezens willen leven? Dit inzicht in deze verbondenheid versterkt onze inspiratie om bij te dragen aan een duurzame samenleving. Duurzaam voor nu en voor de langere termijn. Boeddhisme heeft als baken dankbaarheid. Dankbaar voor wat er voor ons welzijn gedaan en beschikbaar is. Dankbaarheid is bovendien de positieve voedingsbodem, het is als mest voor de geest, voor een levensoriëntatie vervuld met altruïsme, medeleven met alle levende wezens, compassie, inzicht en wijsheid.

In het boeddhisme is ethiek het fundament in onze levenshouding, met als gevolg, groei in opmerkzaamheid en aandacht, gevolgd met groeiend inzicht, wijsheid en compassie. De Boeddha gaf ons daarvoor ook een praktische methode waarlangs dit fundament in het leven zich kan ontwikkelen. Dit wordt het achtvoudige pad genoemd, dat ons brengt naar het leegmaken van de geest en naar het creëren meer morele helderheid.

Boeddhisme is een levensbeschouwelijke, spirituele, traditie die ons een pad geeft om ons te helpen gelukkiger en gezonder te worden, dingen helderder te zien, emotioneel warmer en positiever te worden, en door ons te helpen ons te bevrijden van gewoontepatronen en aannames met betrekking tot onszelf. Uiteindelijk helpt het ons de aard van de werkelijkheid te zien. Boeddhisme gaat over gelukkiger worden, maar …. om dit te bereiken vraagt om een radicale benadering. Het boeddhisme zegt: beoefen dit, en je zult ervaren iemand te worden die helderder ziet, een dieper geluk ervaart en die een leven leidt met meer betekenis en meer voldoening. Het brengt ons bij de ervaring van de mooiste aspecten van de menselijke geest en het menselijk leven: dankbaarheid, liefdevolle vriendelijkheid, mededogen, sympathieke vreugde en gelijkmoedigheid.

We weten uit de geschiedschrijving dat de Boeddha ‘geen watje’ was. Je zou hem kunnen kenschetsen als een sociaal activist, zo kwam hij haaks op de toenmalige tijdsgeest op voor de positie van vrouwen en meisjes. Ook ageerde hij in debat en in leerstellingen sterk tegen het kastesysteem op grond waarvan mensen ingedeeld werden in superieure en inferieure categorieën; hij ontkende de toen wijdverbreide religieus gesanctioneerde apartheid van mensen. Daarnaast was hij uitgesproken tegenstander van geweld jegens dieren.

Talloze boeddhistische leraren die de Boeddha volgden, eeuwen na hem, zetten hun religieuze overtuigingen in voor een sociaal betere wereld en voor een beter klimaat. Daarin trokken zij hand in hand op met leiders en leraren van andere theïstische en non-theïstische tradities. Het nastreven van een betere, veiliger, mooiere wereld was vaak gestoeld op idealen. En om deze idealen in de praktijk te verwezenlijken bleken moed, doorzettingsvermogen en integriteit noodzakelijk, maar ook nederigheid en opofferingsgezindheid (2020, Pluijter). Soms werden zij door hun sociaal activisme gemarginaliseerd, verguisd of gedood. Wie kent niet de talloze Vietnamese monniken die protesteerden tegen de gruwelijkheden in de Vietnamoorlog.

Sociaal en dharmisch engagement
Maatschappelijke betrokkenheid betekent niet alleen dat je als individu andere individuen helpt, maar het betekent ook dat er manieren gevonden moeten worden om problematische economische en politieke structuren aan te pakken die medeveroorzakers zijn van de ecocrisis en van sociale rechtvaardigheidskwesties waarmee we tegenwoordig worden geconfronteerd: Deze geengageerde ´vorm´ van Boeddhisme wordt onder andere door David Loy uitgewerkt. Dit is de basis van het boeddhisme. Vanuit boeddhistisch perspectief is duurzaamheid van het allergrootste belang uit respect voor alle levende wezens. Concreet zien we dat bijvoorbeeld terug bij de sesshins van Zen, waarbij tijdens sesshins gekozen wordt voor soberheid.

Sesshin is een Japans woord dat – vrij vertaald – hart en geest samenbrengen betekent. Een sesshin is een stilteweek waarbij naast (loop) meditaties ook teisho’s (lezingen) worden verzorgd. Er wordt vegetarisch gegeten; er wordt zo min mogelijk afval gemaakt. We stimuleren mensen om een middenweg te zoeken in hun verlangens en hun afkeer om dingen te willen hebben en te kopen. Ook stimuleren we mensen om bewuste keuzes te maken ten aanzien van het klimaat en duurzaamheid. Proberen niet te hechten aan materie en kiezen voor duurzame goederen in plaats van ieder seizoen een nieuwe garderobe uit te zoeken. Mediteren is op zichzelf al een hele duurzame activiteit, in de tijd dat je mediteert consumeer je niets!

Zoals bij de sesshins de beoefening zowel ethisch als duurzaam is, is dat ook met het samen uitvoeren van activiteiten ten behoeve van het milieu. Zo schept het samen planten van bomen verbinding en verbondenheid. Verbondenheid onderling en met de aarde. Overigens, bij het planten van bomen komt ook het beoefenen van niet-gehechtheid om de hoek kijken, want je plant immers jouw boom. Echter, in breder perspectief is het niet ‘jouw boom’; we planten bomen voor het collectief, voor de wereld, als reactie op hoe we eeuwenlang met de aarde zijn omgegaan.

Binnen alle boeddhistische bewegingen, inclusief de tradities waarbij beide auteurs zijn aangesloten, namelijk Zen.nl en Triratna, maken wij ons zorgen over de klimaat- en ecologische crises. Wij willen er in ons handelen verantwoordelijkheid in nemen, sterk ingebed in onze visie en ons gedachtegoed. We zijn ons maar al te pijnlijk bewust van de kernleer van de Boeddha dat acties gevolgen hebben. De steeds snellere vernietiging van ecosystemen in de natuurlijke wereld veroorzaakt door hebzucht, haat en onwetendheid, veroorzaakt onnoemelijk veel lijden van allerlei soorten wezens.

We ervaren het als een hartsverlangen om een manier van leven te beoefenen die gebaseerd is op stilte, eenvoud en tevredenheid en handelen, om lijden te verlichten waar we kunnen. En in een groter perspectief, om bij te dragen aan het vergroten van het bewustzijn van de benarde toestand van de planeet. Dat hartsverlangen ontstaat door beoefening op het boeddhistische pad. De gecompromitteerde morele complexiteit en problematiek waar we ons als mensen in bevinden, doet tegelijkertijd een appèl op het beste morele houvast wat we hebben om uit deze benardheid te komen. De huidige existentiële situatie die we samenvatten met het risico van ecologische ineenstorting, brengt ons als houvast bij de belangrijkste twee benaderingen in het boeddhisme die tezamen en in evenwicht tot realisatie gebracht worden: wijsheid en mededogen. Actie rond de ecologische situatie is vaak geworteld in mentale toestanden van angst, woede, schuld en afschuw. Maar dat is niet altijd zo, en dat hoeft ook niet.

De boeddhistische klimaatactie onderscheidt zich van ‘gewone’ klimaatactie door de extra aandacht voor onze eigen mentale geesteshouding. Je zou kunnen zeggen: de kunst van het ‘mindfully facing climate change’. We nemen afstand van het oude verhaal en onze wensdroom dat een harmonieuze wereld mogelijk is zonder lijden, alsof het paradijs terug zou kunnen komen waar het leven in al haar samenhang goed is. Het is de oefening om de utopie los te laten ´dat het allemaal weer goed komt´. En er is de oefening om te leren zien voorbij zowel hoop (it’s gonna be okay) als wanhoop (it’s too late). We komen in actie zonder gehechtheid aan het resultaat. Het zijn de positieve intenties en positieve emoties die ons handelen sturen. Denk hierbij aan vriendelijkheid, compassie, vreugde, gelijkmoedigheid en dankbaarheid. Het is een houding die ook ‘burning with love, in a world you can’t fix’ genoemd wordt. Bij de boeddhistische klimaathouding is er zelfs een streven van loslaten van een ‘ik’ die het klimaat aan het redden is.

Het aspect van mededogen is levendig in onze boeddhistische tradities. Als er compassievolle acties zijn die we kunnen ondernemen – waarom zouden we dan niet? Bijvoorbeeld, ter bescherming van het prachtige groen van Amelisweerd bij Utrecht, kun je ook ‘als boeddhist’ een boom bezetten, zodat deze niet gekapt wordt voor de uitbreiding van de snelweg A27. Vreedzaam en compassievol actievoeren voor alle levende wezens op aarde. Ook het aspect van wijsheid kan een belangrijke bijdrage leveren aan elk ecologisch activisme. Het geeft een gevoel van ruimte en perspectief, vertrouwen in de Dharma voorbij ruimte en tijd, en niet-angst. En een groter bewustzijn van de ecologische crisis zou aanzienlijk kunnen bijdragen aan onze wijsheids-beoefening – aan onze directe realisaties van het inzien van vergankelijkheid en het inzien dat acties consequenties hebben (conditionaliteit).

Visie en zes kernbegrippen in het boeddhisme gekoppeld aan ecologie
We noemen zes kernbegrippen in het boeddhisme die rechtstreeks van invloed zijn op ons mensbeeld, wie we (menen te) zijn en hoe we streven om ons met aandacht en bewustheid te verbinden met het leven. Hoe we niet anders kunnen dan ook aandacht te hebben voor het welbevinden van anderen, evenals voor de schone lucht, schone grond en de zeeën, ook voor ‘goede voorouders’ willen zijn voor onze kinderen en kleinkinderen, tot zoals we wel eens zeggen, zeven generaties na ons.

1. De centrale plaats van de geest: het menselijk welzijn is niet afhankelijk van consumptie en het nastreven van plezier. Ware betekenis en voldoening komen van binnenuit.
2. Medeleven: we hechten waarde aan welzijn voor al het leven, omwille van zichzelf. De natuurlijke wereld heeft intrinsieke waarde; het leven is nergens voor.
3.  Conditionaliteit: we accepteren dat acties consequenties hebben. Op praktisch niveau zijn we afhankelijk van de omstandigheden in de wereld; op het niveau van verschijnselen delen we in de zienswijze dat de aard van alle dingen leeg is. Er is geen onafhankelijk bestaan, alles is vergankelijk en zolang we ons vastklampen uiteindelijk onbevredigend. Dat tot in diepst van je wezen doorgronden is wijsheid. Dit geeft ons een diepe verwantschap met al het leven, of het nu bewust is of niet.
4. Liefdevolle vriendelijkheid, ‘metta’ genoemd in de Oudindiase taal Pali, is inclusief: het is niet beperkt tot mensen of zelfs tot een bewust leven. In de manier waarop metta in onze gemeenschap onderwezen wordt, nemen we afstand van de antropocentrische visie dat menselijk welzijn ertoe doet boven alle andere overwegingen.
5.  Tevredenheid: het boeddhisme plaatst het ware geluk buiten het consumentisme. We kunnen leren dat door minder te nemen ons welbevinden toeneemt.
6. Vaardige communicatie: we kunnen een vriendelijke en medelevende stem toevoegen aan het milieudebat en het klimaatgesprek, vrij van polarisatie en vrij van verwijten. We kunnen het in ieder geval proberen!

Een onderwerp dat komende jaren verder ontwikkeld kan worden is hoe inzichten uit de klimaatpsychologie en de boeddhistische psychologie zich tot elkaar verhouden. Ons onvermogen om de onbevredigdheid van het leven onder ogen te zien (omdat we meer of anders willen dat het is) evenals ons onvermogen om klimaatverandering onder ogen te zien, nodigt uit tot verdieping en het boeddhisme reikt daar waardevolle hulpmiddelen voor aan. We noemen daarbij als eerste Joanna Macy (2020). Het werk van haar en het werk van klimaatpsycholoog en psychotherapeut Rosemary Randall over climate journeys, hoe rouw en verlies door te werken en hoe dat ons kan transformeren en tot inzicht kan brengen, zijn welkome uitnodigingen voor verder (ervaringsgericht) onderzoek. Zij geven ons hulpmiddelen om te luisteren naar ons morele kompas en om deze te volgen als reactie op lijden van welke aard dan ook – of het nu gaat om het milieu, armoede of discriminatie.

Vanuit het boeddhisme is actieve participatie in het debat en de acties ten behoeve van duurzaamheid
Boeddhisme is, zoals we noemden, vanaf haar ontstaan geworteld in en gebaseerd op wat we nu noemen, duurzaamheid. Vanuit die oorsprong is sociaal activisme en deelname in de klimaatbeweging volstrekt natuurlijk. Thich Nhat Hanh die in Vietnam als 16-jarige tot monnik werd gewijd, wist al snel een vorm van geëngageerd boeddhisme te ontwikkelen dat direct kon inspelen op de behoeften van de samenleving. Hij zei: ‘Ik ben een voortzetting, zoals de regen een voortzetting is van de wolk’. Hij betrok de natuur volledig in zijn boeddhistische zen-praktijk omdat wij natuur zijn. Niet enerzijds de mens en anderzijds de natuur, maar wíj zijn natuur. Non-dualiteit.

Boeddhisme brengt een andere definitie van ‘zelf’, van ‘ik’. Ons pad nodigt ons uit om onze egocentrische, egoïstische en zelfs onze antropocentrische levenshouding te heroverwegen. Hoogmoed kan kalmeren! Zelfs onze identiteit als bezorgde klimaatactivist kunnen we, als we daaraan hechten, heroverwegen. We zien dat het diepere begrip ‘zelf’ in het boeddhisme filosofisch en praktisch geherdefinieerd wordt. De mens staat niet op zich. Zoals dit in de Hart Sutra werd aangegeven, één van de leerredes van de Boeddha is: wij zijn allemaal met elkaar verbonden. ‘Wij’ betekent ook alle levende wezens om ons heen. Iedere actie geeft weer een reactie. Het is daarmee niet uit schuldgevoel of besef van zonde, maar wel vanuit oprechte spijt dat we een bekentenis, een confessie, kunnen doen over ons tekortschieten. Dat is boeiend: het boeddhisme nodigt uit tot een persoonlijke spijtbetuiging en biedt daarbij handvatten voor een fundamentele en positieve, dankbare herziening van onze relatie met ‘the web of life’.

In het boeddhisme is de visie op de natuur fundamenteel anders dan wat er in het afgelopen millennia – vooral in het Westen – qua ideologie gepredikt werd en wat leidde tot de kapitalistische en neoliberale erfenis waar we thans de naweeën van ervaren. Parallel aan het ontstaan van de boeddhistische visie op het wezen van de (N)natuur zien we dat ook vanuit andere religies sinds het ‘Axiale tijdperk’ dat compassie centraal staat in de relatie tussen mens en alle andere levende wezens. Het omvangrijke werk van Karen Armstrong heeft ons hierin veel inzicht gegeven. En om bij de Nederlandse geschiedenis te blijven: weeuwen na het ontstaan van het boeddhisme zouden de woorden God en Natuur ook voor Spinoza hetzelfde betekenen. Bij het woord Natuur, en het woord ‘God’, gaat het volgens Spinoza immers niet alleen maar om de natuur van bloemen, bijen en andere biodiversiteit. Het gaat om: ‘de harmonie van alles wat bestaat.’ Nog later, in 1929, schreef Albert Einstein aan een vriend: ‘Ik geloof in de God van Spinoza, die zich openbaart in de harmonie van alles wat bestaat, niet in een God die zich bekommert om het lot en het doen en laten van de mensheid.’ (Lorentz Instituut, Universiteit Leiden)

Dus meer dan 2500 jaar na de Boeddha, en meer recentelijk Spinoza en Albert Einstein, ontmoeten Oost en West elkaar als het gaat om religie, ethiek en ecologie. Arne Naess, ecologisch filosoof avant la lettre uit Noorwegen, kwam afgelopen decennia vanuit dit gedachtegoed op het diepere begrip ‘diepe ecologie’ (2009, Naess). Dat begrip is sterk gegrondvest in het boeddhisme.

Nog recentelijker brengt Joanna Macy (2020), expert in de algemene systeemtheorie, deep ecology, en boeddhisme haar visie op ecologie en ethiek duidelijk onder woorden, bijvoorbeeld in haar boek Actieve Hoop. Naast ´deep ecology´ introduceert zij het begrip ´deep time´. Vanuit het boeddhisme kunnen we ons uitstekend tot deze beide begrippen verhouden.

Joanna Macy noemt daarbij dat dankbaarheid de noodzakelijke basis is van waaruit we ons kunnen verhouden tot de chaos en de onzekerheid zoals die zich in onze tijd aandienen – denk daarbij vooral aan klimaatverandering. Zij ziet dankbaarheid als vertrekpunt bij het ontwikkelen van een meer duurzame en op harmonie gebaseerde samenleving. Zij noemt dat een ´life-sustainable society´, in het Nederlands vertaald met een ‘levensondersteunende samenleving’.

Samengevat, boeddhisme en wetenschap, boeddhisme en klimaatwetenschap, hebben veel overeenkomstig, er is veel verbinding en er is veel uitwisseling, zowel filosofisch, conceptueel, wetenschappelijk als praktisch.

David Loy verklaart actieve participatie op een interessante manier. Als boeddhist beoefen je dagelijks je levenshouding die gestoeld is op liefde en compassie voor alle levende wezens. Uit liefde en mededogen voor alle levende wezens sta je óp voor duurzaamheid en zet je je in voor het klimaat. Als levend wezen ben je dit verplicht.

Boeddhisme in Nederland
Hoeveel mensen zijn er boeddhistisch in Nederland?

In Nederland is het boeddhisme een minderheidsreligie. Een schatting uit 2004 gaf aan dat van de Nederlandse bevolking ongeveer 170.000 mensen zich identificeerden als boeddhistisch, dat was toen ongeveer 1 procent van de totale bevolking. Nu, bijna 18 jaar later, voelt volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau ruim 4 procent van de Nederlanders van 17 jaar en ouder zich het meest verwant met het boeddhisme: dat is ruim 500.000 Nederlanders. Van hen noemen zo’n 55.000 personen zich boeddhist, blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (Trouw, 12 februari 2021).

Het boeddhisme is groeiende in Nederland en de vraagstukken van deze tijd sluiten naadloos aan bij het volgen van het achtvoudig pad. Er is een directe aansluiting bij vraagstukken van deze tijd. Duurzaam ondernemen, meedoen aan energietransitie, minder kilometers met de auto – of geen auto, vegetarisch eten, enz. is allemaal belangrijk, maar niet genoeg. Boeddhisme daagt uit tot een extra reflectie. Volgens ons is een eenzijdige wereldoriëntatie, down-to-earth activisme, niet genoeg. Het andere uiterste, namelijk een eenzijdige wereld verzakende (transcendentale) oriëntatie waar het boeddhisme regelmatig mee geassocieerd wordt, is ook niet voldoende. Het boeddhisme is noch wereldgericht noch verlichtingsgericht en ziet deze richtingen niet als tegenstellingen. Wij zien juist in de verbinding van beiden de uitkomst. In het verbinden worden uitersten voorkómen. Zeker kunnen we bereid zijn om de valkuilen van een stroming met een wat eenzijdige oriëntatie, van welke oriëntatie dan ook, te onderkennen.

Concrete acties en activiteiten vanuit het boeddhisme ten behoeve van duurzaamheid, plannen en ambities
Veel boeddhistische organisaties, in Nederland, zijn internationaal verbonden. Zo bestaat bijvoorbeeld de Europese boeddhistische unie. Op de website staat als begintekst: ‘Amplifying the Voice of Buddhism for the benefit of all sentient beings’. Uit hun activiteiten en projecten blijkt dat er op verschillende gebieden wordt samengewerkt, behalve ten aanzien van de vraagstukken van de ecologische situatie in de wereld, ook op het gebied van diversiteit en inclusie.

Meditaties en gebed hebben ook hun uitwerking! Bij zen.nl zijn er wekelijks meditatieavonden waarbij meditatie gericht is op vrede en een minder gewelddadig leven, medemenselijkheid en op de wens dat lijden verlicht mag worden voor alle levende wezens. En ook om inzicht in onszelf te krijgen. Waarom doe ik de dingen zoals ik ze doe? Wordt mijn handelen gedreven door begeerte en hebzucht? We vragen ons af of onze handelingen heilzaam zijn.

Ieder moment opnieuw kunnen we de keuze voor duurzaamheid en een betere wereld maken. Gevoed door studie, (zelf)onderzoek, bijdragen aan bewustwording, en het doen van retraites of sesshins. Op die manier dragen we bij aan activisme zodat deze gevoed wordt met de principes van non-violence, geweldloze weerbaarheid. ‘Taking action’, zoals het bij de EBU, de Europese Boeddhistische Unie, ook wel wordt genoemd. We volgen daarmee de Boeddha die zeer actief was en rondreisde om mensen te inspireren en aan te moedigen om alle levende wezens lief te hebben. Ook anno 2022 worden we ieder moment tijdens onze meditaties en in ons dagelijks leven weer aangemoedigd het juiste te kiezen en het juiste te doen.

Visie op de samenwerking tussen de levensbeschouwelijke tradities
Er is een werkgroep ecologisch samenleven binnen de Boeddhistische Unie Nederland (BUN). Hierin zijn mensen vanuit diverse tradities die zijn aangesloten bij de BUN, vertegenwoordigd. De leden van deze werkgroep maken zich grote zorgen over het klimaat en duurzaamheid. Ze beseffen zich ten diepste dat je de problemen niet alleen kunt oplossen, maar dat daar samenwerking en verbondenheid voor nodig is. De kracht van samenwerking, maar ook de kracht van verschillende perspectieven, bindt ons en geeft ons inspiratie, moed en vastberadenheid om verder te gaan.

De methodiek van Stichting KlimaatGesprekken willen we hier uitlichten. Als je bezorgd bent over klimaatverandering en je wilt graag een bijdrage leveren aan de oplossing, hoe doe je dat? Je kunt dan meedoen aan de workshopreeks KlimaatGesprekken! In zes workshops van twee uur ga je op een positieve en praktische manier samen met gelijkgestemden aan de slag. Je leert over je persoonlijke voetafdruk en gaat aan de slag om die te verkleinen. En je leert over je handafdruk; hoe je kunt bijdragen aan de systeemverandering die nodig is. Bijvoorbeeld door op je werk met het onderwerp klimaatverandering aan de slag te gaan, door politiek actief te worden of door het gesprek aan te gaan met mensen in je omgeving; je vrienden, familie, buren.

Met anderen het klimaatgesprek voeren draagt bij aan het bereiken van het zogenaamde social tipping point. Dat is het kantelpunt waarbij de kopgroep van klimaatbewuste burgers zo groot is geworden, dat klimaatvriendelijke keuzes normaal worden en maatschappelijke veranderingen in een stroomversnelling terechtkomen. Tijdens de workshops leer je hoe je zo’n klimaatgesprek op een effectieve manier voert: zonder te moraliseren, schuld of angst aan te praten en door aan te sluiten bij wat de ander belangrijk vindt.

De workshops zijn praktisch, ongedwongen en écht leuk. Een klimaatcoach begeleidt het proces en geeft praktische tips. Daarbij is er ook aandacht voor de psychologie van klimaatverandering. Waarom is veranderen lastig, hoe maak je het jezelf makkelijker? Maar ook, hoe ga je om met pijnlijke emoties die je soms tegenkomt bij jezelf en anderen. Je kunt zelf ook klimaatcoach worden. Niet om met het vingertje naar anderen te wijzen, maar om mensen, en ook jezelf, bewust te maken van de impact die je kunt hebben op de bronnen van de aarde. Hoe kun je andere, heilzamere keuzes maken ten behoeve van alle levende wezens?

De mondiale noodsituatie op het gebied van klimaat vereist een wereldwijde, multireligieuze reactie. Daar staan boeddhisten voor open. Mensen van verschillende religies komen op een gedurfde nieuwe manier samen om te werken aan klimaatrechtvaardigheid. Op allerlei manieren komen we in kleine, op afstand staande groepen of virtueel samen om onze gedeelde morele kracht te activeren.

Visie op de samenwerking tussen de milieuorganisaties en onze boeddhistische traditie
Voor samenwerking binnen en buiten onze traditie staan wij altijd open. We zijn met elkaar verbonden; we zijn geen individuen op zich en ook tradities zijn geen zelfstandige, afgebakende ‘entiteiten’. Waar we kunnen samenwerken voor een betere wereld en een duurzamere ecologie, daar willen we een bijdrage aan leveren. Dat gebeurt dus ook in de praktijk en op grote schaal.

Samenwerking: in beleid, in ontmoeting, letterlijk met de handen uit de mouwen bomen planten, met de pen en de blog.

De bijdrage aan de realisatie van de milieudoelen
Meer bomen planten, meer grond vergaren door sponsoren en donaties. Bedrijven en organisaties die meer met winst bezig zijn dan met het klimaat, bewust maken dat hun handel niet goed is voor het klimaat. We ambiëren om commerciële, grote bedrijven te laten veranderen in groene bedrijven, zodat er geen green washing plaatsvindt maar echt een duurzame verandering. We willen vastberaden onze weg volgen, daarin mensen inspireren en meenemen in onze ambities.

De vraag welk leven op aarde in de toekomst mogelijk is, ligt vermoedelijk, zo ervaren wij dat, niet in handen van ‘God’, maar in de wijze waarop wij als mensen onze vooruitgang inrichten en hoe wij een levensondersteunende samenleving opbouwen en versterken. Aangezien doorgaan op de huidige weg, business as usual, geen optie (meer) is, evenmin als het laten gebeuren van extinctie (uitsterven) van apocalyptische omvang, is de enige optie een meervoudige (systeem)verandering, een grote ommekeer. Deze ommekeer is nodig en is ook al gaande. Boeddhisme engageert zich expliciet met de Sustainable Development Goals.

Maatschappelijke betrokkenheid betekent in het boeddhisme niet alleen als individuen andere individuen helpen, maar ook manieren vinden om de problematische economische en politieke structuren aan te pakken als deze medeveroorzaker zijn van ecologische destructie en van sociale rechtvaardigheidskwesties.

Het avontuur aangaan en de verantwoordelijkheid nemen, de opdracht aanvaarden is als een actieve weg van een krijger. Daarin zijn drie dimensies te onderscheiden: de dimensie van actiegericht handelen, de dimensie van systeemverandering en de dimensie van bewustzijnsverandering (2020, Joanna Macy). De bijdrage aan de realisatie van de milieudoelen vanuit het boeddhisme ligt in alle drie de dimensies, met specifieke meerwaarde in de derde.

In de grote veranderingen die in onze samenleving nodig zijn, hebben we acties nodig om te beschermen wat waardevol is en om de ongekend grote schade die veroorzaakt wordt door hoe we als mensen leven tegen te houden of af te remmen. Het is een legitiem doel om datgene wat nog rest van onze natuurlijke levensondersteunende systemen te beschermen en te redden wat er te redden valt aan onze biodiversiteit, de zuivere lucht, het zuivere water, de bossen en vruchtbare grond. Dat is de eerste dimensie. Campagnes, rechtszaken, boycots, petities en directe acties zijn belangrijk als ondersteuning van alle grote veranderingen die teweeggebracht worden. In de geschiedenis bleek steeds dat vooruitgang niet alleen, of beter geformuleerd: meestal niet, vanuit de overheid kwam, of vanuit de captains of industry of de machtigen der aarde. Voor vooruitgang – denk aan de afschaffing van de slavernij, de afschaffing van kinderarbeid, de hervorming van het onderwijs, de komst van het vrouwenkiesrecht, de val van De Muur – bleken dappere acties nodig, inclusief burgerlijke ongehoorzaamheid om het tij te keren. Idealisme en activisme waren nodig en droegen bij aan het goede. Zie het voorbeeld van sociaal activisme in Vietnam, ook van de boeddhistische monniken, die soms hun leven offerden als onderdeel van het verzet. Vanuit wat we noemen ‘boeddhistisch klimaatactivisme’ ontwikkelen we net als mede activisten moed en vastberadenheid om tot actie over te gaan. Dat is zeker nodig. We hopen ons innerlijk verzekerd bij te dragen, niet door boosheid en haatgevoelens, maar door de ervaring van dankbaarheid en mededogen. Dat is de toegevoegde waarde die boeddhisme inbrengt bij activisme. Onder andere Joanna Macy, en de door haar opgeleide teams, hebben daar in de afgelopen decennia wereldwijd duizenden trainingen in aangeboden.

Maar alleen met activisme wordt de ommekeer niet bereikt. Activisme alleen is niet voldoende, en bovendien is het vaak heel vermoeiend, zo niet uitputtend, eenzaam en helaas niet altijd succesvol. De tweede gelijktijdige dimensie is daarom het bijdragen aan fundamentele verandering van lokale en mondiale systemen en processen. Wat zijn de levende systemen die ons gemeenschappelijke leven beheersen, wat is de manier waarop dingen gebeuren? Welke systemen en processen dienen ‘om te gaan’, en hoe zou dat kunnen plaatsvinden? Denk bijvoorbeeld ook aan het invoeren van nieuwe systemen voor de betaling van eerlijke prijzen (true pricing), het veranderen van politieke processen van besluitvorming, en verandering van wet- en regelgeving op internationaal en nationaal niveau en het waarborgen van nakomen hiervan. Denk ook aan het bij wet afschaffen van apartheid, zoals in Zuid-Afrika gebeurde, en – actueel – het ontwikkelen van het juridisch erkende begrip ecocide in het internationaal strafrecht. Dit zijn grote en onmisbare complexe systeemveranderingen, die plaatsvinden met visie, moed en vastberadenheid, naast of gesteund door hoop, moreel bewustzijn en activisme. Zie hiervoor onder andere het boek Actieve Hoop van Joanna Macy.

De derde dimensie gaat over onszelf beter verstaan. Wie zijn we en hoe verhouden we ons tot onze omgeving en de natuur? Parallel aan het handelen uit de eerste en tweede dimensie is een bewustzijnsverschuiving noodzakelijk, zodat wij als mensen op een nieuwe manier leren begrijpen hoe we ongewijzigd op een doodlopende weg uitkomen, en hoe we – positief – anders kunnen gaan denken over onszelf. Hierbij kan het boeddhisme een grote bijdrage leveren.

Bewustzijnsverschuiving gaat over het elkaar ontmoeten op waarden. Je zou kunnen zeggen dat het gaat over het verschuiven van algemene morele waarden, uit de oudheid, naar morele waarden die nu belangrijk voor ons zijn, in de mondiale situatie waarin we ons nu bevinden. Hierbij valt onmiskenbaar op dat overal in de wereld het besef toeneemt dat relationele ethiek een belangrijk nieuw ankerpunt wordt. In het vacuüm dat het einde van de neoliberale samenleving ons nalaat, komt ruimte voor nieuwe verhalen en voor nieuwe positieve ideeën en utopieën. We ontdekken, of herinneren ons, een nieuwe collectieve identiteit die ons mensen niet afzondert van het andere leven of ons permitteert erboven te staan met het recht ander leven te misbruiken. We maken deel uit van de aarde, zoals veel inheemse tradities ons al generaties lang geleerd hebben.

Het bewustzijn van een diepere eenheid die ons verbindt en die eenheid waarderen, dat is de kern van veel spirituele tradities. En hoe boeiend: inzichten uit de moderne wetenschap en de klimaatwetenschap wijst in dezelfde richting. We leven in een tijd waarin een nieuw inzicht in de werkelijkheid naar boven komt, en waarin zowel spirituele als wetenschappelijke ontdekkingen een bijdrage leveren aan onszelf begrijpen als intiem verweven met onze wereld. Dat begrijpen en daar de samenleving op inrichten, afscheid nemend van oude verhalen en kijkend naar nieuwe verhalen over onze intrinsieke relationaliteit, dat is de richting van onze duurzame vooruitgang om te ontdekken en te leren in de eenentwintigste eeuw (2022, Pluijter). Het avontuur dat voor ons ligt, is complex, veelzijdig, samenhangend, en kent verschillende actoren en bijdragen. Er is ruimte voor zowel zachte, stille actie als meer lawaai.

We leven in een tijd waarin het levende lichaam van onze aarde wordt aangevallen en waarin de aanvaller geen aliens van buitenaf zijn, maar onze eigen industriële groeisamenleving. Wat ons helpt om de chaos  onder ogen te zien, is de wetenschap dat ieder van ons iets belangrijks te bieden heeft, dat ieder een bijdrage te leveren heeft. Het boeddhisme helpt ons om onze hectische geest tot rust te brengen en een bewustzijnsverschuiving te bieden die ons hart opent naar een groter landschap. We kunnen ons gezonder verbinden met de mindshift die nodig en gaande is. Zo is het vermogen om dankbaar te zijn en om dankbaarheid te tonen als een geschenk dat ons verbindt met empathie en persoonlijke kracht. Het helpt ons om vollediger aanwezig te zijn voor elkaar en voor onze wereld. En om onze beste rol te spelen.

Ons duurzaam leven heeft te maken met wat we doen en hoe we handelen: sommige van onze beslissingen kunnen grote individuele en collectieve inspanningen vergen. Ook in het boeddhisme worden we gestimuleerd om onze stem te laten horen in protest tegen dit of dat, tegen het misbruik van de sociale en natuurlijke wereld.

Duurzaam leven gaat ook over de verkenning van hoe je het gevoel voor schoonheid, esthetiek, met positieve opmerkzaamheid, met bewustzijn gedragen door vriendelijkheid en eerbied, kunt blijven ontwikkelen. Deze ontwikkeling brengt ons tot een dieper inzicht in onze onderlinge verbondenheid. Dit werken aan dieper inzicht, transformatief, wordt in het boeddhisme ook wel een ´Tantrische Guru’ genoemd. De vraagstukken met betrekking tot ecologie brengen ons bij uitdagingen die ons menszijn, ons mensbeeld, onze identiteit, wie wij denken of menen te zijn, te diepste doen kantelen.

Wij hebben geen pasklare oplossingen voor anderen. We zijn wel bereid om samen te wandelen. Om samen het pad te bewandelen dat ons mooiere mensen maakt met een diepere verbinding met onze leefomgeving met alle levende wezens.

Samenvattend
De uitbundige groei sinds de industriële revolutie komt voort uit een vooruitgangsstreven dat zijn weerga niet kent. Deze groei heeft ons, met al zijn uitbundigheid, tegelijkertijd in een bijzonder gewelddadig en kwetsbaar proces gebracht. Het lijkt ongeremd. We leven als een koekoeksjong op aarde en we weten dat we ons eigen nest zwaar aan het overbelasten en aan het uitputten zijn. Dat brengt ons bij grote vragen. Kunnen we voort met het nastreven van alsmaar meer vooruitgang? Kunnen we noodzakelijke grenzen aan de groei negeren?  Welk tij dient gekeerd te worden en hoe? Langzaam begint het besef door te dringen dat we in een nieuw tijdperk zijn aangekomen waarin de invloed van de mens overal op aarde aanwezig is, het antropoceen. In dit nieuwe tijdperk is niet alleen sprake van vooruitgang, maar ook van verlies.

Het dominante mensbeeld en de ideologie waar we ons vertrouwd mee weten, hebben geresulteerd in een ongekend materialistische, nemende wereld. Tegelijkertijd hebben we onszelf in een verwarrend en gewelddadig doolhof gebracht en staan we voor grote morele complexe vragen. De oplossingsroutes blijken ook ongekend lastig. Alleen meer technologie zal ons daarbij niet helpen omdat deze technologie voortkomt uit hetzelfde denken dat de problemen veroorzaakt. De vragen zijn immens: is er vooruitgang of, beter, iets anders dan vooruitgang mogelijk zonder overbelasting en uitputting van de aarde? Is er vooruitgang of, beter, iets anders dan vooruitgang mogelijk, wetend dat schone lucht, water en aarde niet onbeperkt tot onze beschikking staan? Hoe zou dit alternatief voor vooruitgang ‘gericht’ kunnen worden? Hoe ziet ons kompas eruit in het antropoceen en hoe kunnen wij bijdragen aan de ontwikkeling van dat nieuwe kompas?

Vanuit het boeddhisme weten we dat niets onveranderlijk is. En de veranderingen die we heden ten dage meemaken en op ons af zien komen, zijn groot. Ook Oxford-historicus Philipp Blom wijst er op dat in de geschiedenis uitwijst er nu iets unieks aan de hand is. Nooit eerder had de mensheid de middelen om zichzelf en een groot deel van het andere leven uit te roeien.

Staat de mensheid voor een omwenteling zoals we de laatste drieduizend jaar niet hebben gezien? Wat we weten, uit de wetenschap, uit het boeddhisme en uit onze ervaring, niets staat op zichzelf of alleen. Of het nou om psychisch welzijn gaat, of florerende ecosystemen, of een goede fysieke gezondheid, het blijkt allemaal te draaien om verbindingen en relaties in plaats van hokjes en individuele elementen (2022, NRC Podcast Future Affairs).

Volgens transitiehoogleraar Jan Rotmans is het cruciaal om te leren omgaan met de angst die grote veranderingen meebrengen. “Je moet de chaos van de komende jaren kunnen omarmen om er goed doorheen te komen. Het wordt een onrustige tijd waarin heel veel oude instituties, oude zekerheden op de helling gaan. (…) Maar dat geeft ook allerlei nieuwe mogelijkheden – voorbij de angst voor verandering komen, proberen te zien wat straks juist wél kan, wat het oplevert. Niet alleen met je hoofd, ook met je hart. Voelen wat je graag zou willen, en je verbeeldingskracht benutten. (…) Voorbij de angst komen en onze verbeeldingskracht aanspreken: dat lijkt mij nou een prima levensles voor deze tijd, toch? “ (2021, Rotmans)

‘The ultimate reason for meditating is to transform ourselves in order to be better able to transform the world’. Matthieu Ricard (The art of meditation 2010)