Het offer van Ken Saro-Wiwa

Saro-Wiwa was een succesvol zakenman, romanschrijver en televisieproducer. Hij behoorde tot de Ogoni, een Nigeriaanse etnische minderheid in de Nigerdelta. Zijn bekendste roman Sozaboy: A Novel in Rotten English (1985) vertelt het verhaal van een naïeve dorpsjongen. Het leger lijft de jongen in tijdens de Nigeriaanse burgeroorlog die zich grotendeels in Biafra afspeelt (1967-1970).

Volgens Saro-Wiwa kan een schrijver niet louter verhalenverteller zijn. Hij of zij moet actief betrokken zijn bij het vormgeven aan het heden en toekomst van een samenleving, dus meer dan het schrijven over haar zwaktes, kwalen en gevaren. “Mijn credo is dat literatuur niet van politiek gescheiden kan worden in een kritieke situatie […] De literatuur moet de maatschappij dienen door zich met politiek te doordrenken en door op te treden, en schrijvers mogen niet alleen maar schrijven om de lezer te vermaken of om de maatschappij peinzend en kritisch te bezien. Ze moeten in een actieve rol optreden. […] De schrijver dient derhalve ‘homme engagé’ te zijn; de intellectueel die actie onderneemt. Hij moet deelnemen aan massaorganisaties. Hij moet direct contact leggen met het volk en zijn toevlucht zoeken tot de kracht van […] welsprekendheid in de eigen taal. Het woord is immers machtig en het is nog machtiger als het in de dagelijkse taal wordt gegeven.”

Saro-Wiwa ziet zichzelf als iemand die in het voetspoor treedt van de oude Wiayor-traditie van de Ogoni. De Wiayor zijn gewone leden van de samenleving, die, als er een geest op hen neerdaalt, helderziend worden. Een Wiayor verliest echter zijn kracht, als hij de geest verraadt. Saro-Wiwa spant zich enorm in om de Wiayor te zijn die – bijna in zijn eentje – de neergang en het uitsterven van zijn volk tegenhoudt. Sinds de jaren 50 wordt het oorspronkelijke gebied van de Ogoni gebruikt voor oliewinning. In 1990 sticht Saro-Wiwa de Movement for the Survival of the Ogoni People (MOSOP) om op te komen voor de rechten van de Ogoni. De MOSOP voert een geweldloze campagne tegen de enorme schade aan het milieu door het werk van oliemaatschappijen als Shell en BP. De beweging eist (tevergeefs) van de regering dat daartegen wordt opgetreden. Ook wil de MOSOP meer autonomie voor de Ogoni.

In 1992 sluit de Nigeriaanse militaire regering Saro-Wiwa zonder proces voor meerdere maanden op. In januari 1993 organiseert MOSOP vreedzame protestmarsen waaraan 300.000 Ogoni deelnamen; meer dan de helft van de Ogoni-bevolking. In 1993 en 1994 volgen opnieuw arrestaties van Saro-Wiwa. Na de laatste komt hij niet meer vrij. Op grond van een valse beschuldiging voor het oproepen tot moord wordt hij ter dood veroordeeld. Over het schijnproces schrijft hij: “Het is ook heel belangrijk dat we de weg van het geweldloos verzet hebben gekozen. Onze tegenstanders zijn aan geweld gewend en we kunnen hen, zelfs al zouden we dat willen, op hun eigen terrein niet tegemoet treden. Geweldloze strijd biedt zwakke mensen de kracht die zij anders niet zouden hebben. De geest wordt belangrijk, en geen geweld kan deze tot zwijgen brengen.”

Mensenrechtenorganisaties stellen wereldwijd het proces aan de kaak. Nelson Mandela probeert met stille diplomatie uitvoering van het vonnis te voorkomen. De regering van Nigeria besluit toch Saro-Wiwa en acht andere MOSOP-leiders op te hangen, wat op 10 november 1995 gebeurt. Dit veroorzaakt een storm van internationale verontwaardiging. De Verenigde Naties en de Europese Unie veroordelen de executies. Zuid-Afrika onder leiding van Mandela zorgt ervoor dat Nigeria’s lidmaatschap van het Britse Gemenebest wordt opgeschort.

Zijn zoon Ken Wiwa schrijft over het levenseinde van zijn vader: “Als hij érgens dankbaar voor was, dan waren het de laatste achttien maanden die hij in gevangenschap had doorgebracht. […] Hij had de Bijbel en de Koran bestudeerd. Het grootste deel van, zo niet heel zijn volwassen leven, was hij een hardnekkige agnosticus geweest, maar nu was hij met zichzelf in harmonie, een geestestoestand die hij geruime tijd niet had gekend. (…) Waarschijnlijk wendde hij zich tot zijn bijbel en bad voor alle mensen die hij weldra zou achterlaten: zijn ouders, zijn gezin en zijn volk.” Zijn laatste woorden waren: “Heer, neem mijn ziel, maar de strijd gaat door.” En inderdaad, een internationale beweging is ontstaan om internationaal zakendoen aan mensenrechten te koppelen.

Voor kinderen is het vaak moeilijk om een beroemde ouder te hebben. Ken Wiwa laakt de obsessieve kant van zijn vader met maatschappelijke strijd, omdat hij en de andere kinderen daardoor veel zijn tekortgekomen aan liefde en aandacht.

Shell heeft inmiddels erkend schuldig te zijn aan olievervuilingen in Nigeria, betaalt opruimkosten, en vergoedt schade aan bewoners.