Het verhaal van de dertig vogels (de ‘Si Murgh’)

In een vesper die we op een zondagnamiddag in de Tuindorpkerk in Utrecht organiseerden rond zijn werk vertelde de Nederlands-Iraanse kunstenaar Nosrat Mansouri Gilani het verhaal van de Si Murgh, gebaseerd op het gedicht De samenspraak van de vogels van de Perzische dichter Farid al-Din Attar (1119-1233). Dit verhaal heeft veel kunstenaars, denkers en religieuze mensen geïnspireerd, zowel in de islamitische, de joodse, de christelijke als de humanistische traditie. Waarom? Ik vermoed omdat dit verhaal gaat over het menselijk verlangen naar en de ervaring van zin, bezieling en verbondenheid.

Het verhaal: Alle vogels komen bij elkaar om op zoek te gaan naar een leider, een koning. Dat zoeken levert aanvankelijk niets op. Het is de hop die de andere vogels aan het verstand brengt, dat zij wel degelijk een leider hebben, die hen zeer nabij is ook al zijn zij ver weg van hem. Het gaat om de Si Murgh, die van zijn bestaan laat weten door af en toe een veer neer te laten dwarrelen. De vogels zijn opgewonden en willen hun vorst gaan bezoeken. De hop maakt hen duidelijk dat de weg lang en gevaarlijk is, en er haken steeds meer vogels af. De eend wil niet uit het water komen, de valk wil bij zijn menselijke meester blijven, de kwikstaart voelt zich te zwak en de pauw wil zijn verlangen naar een aards paradijs niet opgeven.

De hop vindt uiteindelijk toch een grote groep vogels bereid de tocht te ondernemen. Hun reis voert door zeven valleien met allemaal verleidingen, uitdagingen en risico’s. Achtereenvolgens de vallei van het zoeken, van de liefde, van het mystieke inzicht, van de onthechting, van de eenwording, van de verbijstering en van de ontbering & en de algehele vernietiging. Sommige vogels keren terug of raken verdwaald, andere vogels sterven. De hop moet de resterende vogels steeds blijven overtuigen en aanmoedigen. Hongerig, kaal en verzwakt komen uiteindelijk dertig vogels aan bij de berg waar de Si Murgh zijn paleis heeft. Ze worden binnengelaten maar treffen niemand aan. Ze vliegen verdwaasd door zalen en galerijen. Zij vinden uiteindelijk een binnentuin met een groot meer. Er is nog steeds niemand te zien. Als ze over het water vliegen en de waterspiegel hen weerspiegelt, doemt uit die gestalte van dertig vogels één gestalte op, de Si Murgh. Uit de eenheid die zij vormen, licht deze gestalte op. Zij zijn de Si Murgh samen, niet in hun afzonderlijke weerkaatsing, maar in het grote geheel waarvan zij deel uitmaken.

Dit verhaal, doorverteld van generatie op generatie, behoort tot de zogenaamde Soefi poëzie, voortkomend uit de mystieke stroming in de spirituele traditie van de islam. Een traditie waartoe naast Attar ook grote Perzische dichters als Rumi, Omar Khayam en Hafiz behoren. Dit krachtige bronverhaal bevat inzichten en wijsheid die ook in de joodse, de christelijke, boeddhistische, hindoeïstische en humanistische tradities te onderkennen zijn. Het verhaal van de Si Murgh vertolkt het verlangen naar en de ervaring van iets wat groter is dan de vogels afzonderlijk, terwijl datzelfde geheel buiten hen om niet zou kunnen bestaan. Uit deze bijzondere ervaring van de vogels, samen meer te zijn dan alle dertig afzonderlijk, kan iets nieuws geboren worden. Iets wat de levensreis zin- en waardevol maakt.

Hans Alma stelt dat je die weerklank, die dragende zin van wat mensen in een levend netwerk samen doen en zijn, ‘goddelijk’ kunt noemen. Onder voorwaarde weliswaar, dat je dat grotere geheel waar je deel van uitmaakt als ‘ander’ kunt ervaren, als zelfstandige geestkracht of spiritualiteit, die jouw doen en laten heilzaam onderbreekt. Die weerklank is een ander persoon met een eigen stem, die jou kan aanspreken en je uitnodigen in beweging te komen. God of het goddelijke verschijnt dan als een ander die in dialoog wil treden met jou, net zoals je met jezelf een dialoog kunt voeren over wezenlijke vragen of dat je een dialoog aangaat met anderen om je heen.

Religieuze verhalen en rituelen uit verschillende tradities kunnen helpen fundamentele menselijke ervaringen van vreugde en verdriet, lijden en bevrijding in een ruimer perspectief te leren ervaren en verstaan. Daarmee kunnen moderne mensen hun eigen voorstellingen van wat een goed leven is toetsen aan levenswijsheid van vorige generaties. Volgens religiewetenschapster Elaine Pagels en filosofe en schrijfster Iris Murdoch kan een aandachtige en volhardende omgang met kunst, religieuze bronverhalen, poëzie, muziek, drama en dans, ware wetenschap een blijvende resonantie in onze eigen ziel en in die van de gemeenschap – beschouwd als een levend netwerk- teweegbrengen.

Alma ervaart in haar dagelijks handelen soms diepe verbondenheid in ontmoetingen waarin mensen zich samen bezinnen op levensvragen. Die ervaringen zijn zowel in vriendschapsrelaties als werkrelaties herkenbaar. Deze diepe verbondenheid is weliswaar geheimzinnig maar heeft als effect dat die haar boven zichzelf uittilt en bewerkt dat wat zij doet als zinvol en waardevol beleven kan.

Is het toeval dat de naam van de spirituele gids in het verhaal van de Si Murgh zowel in het Nederlands (hop) als in het Engels (hoopoe) zo weinig verschilt van het woord hoop (hope)? De hop houdt de hoop van de vogels op een ontmoeting met de Si Murgh levend.  Die hoop is realistisch wat de gevaren betreft van de zoektocht en de zwakheden van de vogels. Hij ziet echter ook wat in de gegeven omstandigheden mogelijk is: hoop geeft hen allemaal de moed daadwerkelijk op reis te gaan.

Het laatste boek van de theoloog Niek Schuman gaat over hoop, en hij noemt die met de woorden van de dichteres Emily Dickinson ‘Dat ding met veertjes dat neerstrijkt in de ziel.’  Aanleiding voor zijn boek was de vraag: ‘Komt het ooit nog goed met deze wereld? Zijn antwoord was: ‘Natuurlijk niet – hopelijk wel’. Hoop is volgens hem de drijvende kracht achter vernieuwend en moedig handelen met een ongewisse uitkomst. Schuman brengt hoop in verbinding met uithoudingsvermogen en vindingrijkheid om over horizon en de grenzen van het heden het uitzicht te behouden. Hij ziet een direct verband met de kracht van verbeelding die geen meetbare realiteit produceert maar wel toekomst kan openen. Mensen die zich laten leiden door de dynamiek van hun verbeelding ervaren onderweg af en toe tot hun verrassing dat zij samen één geheel vormen bestaande uit vele dragende onderdelen. Een groter geheel dat kwetsbaar is én krachtig; dat hen draagt en een toekomst opent.

De Engels-Turkse schrijfster Elif Shafak schreef gedurende de eerste coronagolf een essay onder de titel: “How to stay sane in an age of divison.” Gedurende die eerste golf verschenen er borden in openbare parken met het volgende opschrift: “When all this is over. How do you want the world to be different?” Onderaan de borden was er ruimte om iets persoonlijks op te schrijven. Iemand schreef: “I want to be heard”. En Shafak verstaat deze uitspraak veel dieper dan als een persoonlijke uiting van één mens. Veel mensen die echt iets te vertellen hebben, doen dat niet omdat ze bang zijn voor dovenmansoren te spreken. Meer dan de helft van de mensen die in democratieën woont, zegt zich niet gehoord te voelen. De grootste ironie is, dat dit zich afspeelt in een tijd waarin wij mensen, ongeacht cultuur, geslacht, religie of klasse meer verbonden zijn dan ooit, met veel meer mogelijkheden tot onze beschikking dan onze voorouders om onze stem te verheffen. Hoe kan het dat in zo een tijd zoveel mensen ervaren dat zijn niet gehoord en gezien worden?

Beroofd worden van je stem is beroofd worden van de regie over je eigen leven. Het betekent dat je vervreemd raakt van je eigen avonturen, worstelingen en innerlijke transformaties. In de huidige tijd ervaren velen op de aardbol een dergelijke strijd. Verhalen verbinden ons; niet vertelde verhalen scheiden ons. Wij bestaan uit verhalen. Verhalen die gebeurd zijn, verhalen die zich voltrekken en verhalen gemaakt in onze verbeelding door dromen, woorden, beelden en een grenzeloze verwondering over de wereld buiten ons. Verhalen bestaande uit rauwe waarheden, intieme reflecties, fragmenten herinnering en niet geheelde wonden. Als je niet in staat wordt gesteld je verhaal te creëren, raak je ontmenselijkt. Het raakt je in het hart van je bestaan en bewerkt dat je je geestelijk welzijn in twijfel trekt.

Gehoord worden is één kant van de medaille; het vermogen om te luisteren de andere. Als we ervan overtuigd zijn dat niemand echt aandacht schenkt aan ons protest, zullen we minder geneigd zijn naar anderen te luisteren, zeker niet naar mensen die van ons verschillen. Dialoog voeren over culturele en ideële grenzen heen zal dan falen en verschrompelen. Als communicatie verbroken wordt, raken samenwerking, inclusie en sociale harmonie beschadigd. Op het moment dat we stoppen met diepgaand luisteren naar diverse stemmen, houden we ook op te leren. Mensen als sociale wezens leren nu eenmaal van verschillen. Groepsdenken voedt en versterkt herhaling en verveling. Echo’s van het bekende zullen ons mentaal, sociaal en in ons handelen nooit veranderen. Repetitie van hetzelfde versmalt onze blik en perkt onze kennis in. Zij begrenst ook onze wijsheid. Levenswijsheid verbindt hoofd en hart, activeert emotionele intelligentie en verbreedt ons vermogen tot inleven en elkaar verstaan (IJsseling, 2020). Empathie verbindt ons met de rest van de mensheid, al luisterend naar hen en lerend van hen.

Elif Shafak denkt grondig na over de pandemie waar we nu middenin zitten en over de grotere klimaatontwrichting daaronder. En zij stelt vast dat wij ons in het oog van  crisis van zin en betekenis bevinden. We dienen een aantal fundamentele concepten te herzien en nieuwe taal te ontwerpen. En gek genoeg lijken de eenvoudigste concepten de ingewikkeldste. Bijvoorbeeld de vraag: ‘Wat is democratie?’. Dat lijkt een veel kwetsbaarder concept dan we eerst dachten, en we zullen het steeds opnieuw moeten voeden en belichamen in nieuwe vormen van samenwerken. Of de vraag: ‘wat is normaal?’. Was het normaal hoe wij voor de coronacrisis leefden? Wij dachten de betekenis van deze basale concepten te kennen. Maar we zien ons nu genoodzaakt al deze grondwoorden opnieuw te spellen.

We kunnen kiezen uit twee wegen volgens Shafak: de weg van nationalisme, van eigen volk eerst, en autoritair leiderschap; of de weg van interculturele en internationale communicatie en samenwerking. De laatste route, geleid door een geest van humanisme om de uitdagingen, van klimaatontwrichting tot toenemende armoede, van cyberterrorisme tot de duistere kanten van digitale technologie onder ogen te zien. De keuze voor de ene weg of de andere hangt onder meer af van economische en politieke factoren, maar vooral zo betoogt Shafak, van een debat en een dialoog over onze collectieve identiteit. Beschouwen wij onszelf als mensen die een identiteit hebben, rustend op onze nationaliteit, etniciteit, religie, klasse, gender of woonomgeving? Of zijn wij in wezen allemaal een mix van meervoudige verbindingen, culturele mengvormen en uiteenlopende achtergronden? Hoe wij onszelf beschouwen, beïnvloedt onze kijk op en het werken aan een gezamenlijke toekomst, net name voor de generaties die na ons komen.

Meervoudige verbondenheid wordt versterkt en gevoed door culturele uitwisselingen en ontmoetingen. Het is een mentale beweeglijkheid die je anders naar jezelf, naar je medemensen en naar je leefomgeving leert kijken. Veel meer in vloeiende termen dan in gegoten definities. Waarom, zo vraagt Shafak zich af, wordt er in scholen zo zelden aan kinderen onderwezen dat zij verweven zijn met meerdere vormen van betrokkenheid en loyaliteit? Dat zij tegelijkertijd hun eigen gemeenschap en land lief kunnen hebben en een diep besef kritische wereldburgers te zijn?

We leven in een eeuw met te veel informatie, veel minder kennis en nog minder wijsheid. Er komt dagelijks een vloed aan informatie en desinformatie op ons af. We scrollen over onze schermen zonder enig gevoel. Op een bepaald moment zeggen cijfers niets meer. Informatie sijpelt door onze vingers als droog zand, geeft ons de illusie dat we een onderwerp begrijpen, terwijl we in feite bijna niets weten. Teveel informatie is een sta in de weg voor ware kennis. Kennis veronderstelt lezen, studie, onderzoek. Dan ontstaat er wijsheid die hoofd en hart verbindt, die emotionele intelligentie genereert en onze empathie met mensen, dingen, situaties uitbreidt. Om die sensitiviteit voor wat er buiten ons is te verbreden en te verdiepen, is het maken en vertellen van verhalen onontbeerlijk. Stel je voor: een wereld zonder verhalen, een aarde zonder empathie zou een verloren en verlaten plaats zijn om te leven.

Te lang hebben inwoners van westerse democratieën gedacht dat mensenrechten, vrouwenrechten, rechten van minderheden kernwaarden waren waar inwoners van niet democratische landen zich druk over zouden moeten maken. Maar nu, midden in de pandemie en in de wereldwijde klimaatcrisis weten we allemaal dat geen land ter wereld buiten schot blijft. Vooruitgang, algemeen welzijn, welvaart kan niet langer gegarandeerd worden. Democratie is moeizaam te bewerkstellingen en o zo  gemakkelijk te verliezen. Het is een fragiel netwerk voortkomend uit conflicten, compromissen en dialoog. Het verzwakt, zoals politiek filosofe Hannah Arendt ooit opmerkte, door een breed doorgesijpelde verdoving, en leidt tot een ‘sterk uiteengevallen samenleving’.

Als schrijfster gelooft Elif Shafak in de transformerende kracht van verhalen. Die verbinden mensen, verbreden onze horizon en ontsluiten onze sensitiviteit voor empathie en wijsheid. ‘Tenzij wij onze oren openen voor de uitgestrekte, de eindeloze, de meerdere loyaliteiten en meerdere verhalen die de wereld voor ons heeft, zullen we alleen maar een valse versie van het gezond verstand vinden, een spiegelzaal die onszelf weerspiegelt maar ons nooit een uitweg biedt.” (p.89). Wees niet bang voor complexiteit. Wees alert voor mensen die een heel eenvoudige oplossing prediken. Wees niet bang voor emoties, stelt Shafak. Wij zijn vooreerst emotionele schepselen. Onderzoek, reflecteer en begrijp waar negatieve emoties vandaan komen, omarm ze mild en wees waakzaam voor het moment waarop ze destructief worden. We hebben alle middelen, zegt zij, om onze samenlevingen opnieuw in te richten, onze manieren van denken te vernieuwen en onrechtvaardigheid en discriminatie tegen te gaan.

We hebben meerdere tot onze beschikking staande instrumenten om te kiezen voor wijsheid boven informatie, voor empathie boven haat, voor medemenselijkheid boven polariserende stammenstrijd. Alleen er is haast bij. We hebben niet veel tijd te verliezen omdat we als we niet anders gaan leven en leren ons thuis verliezen, onze planeet. We kunnen niet meer terug naar het oude normaal als we door de pandemie heen komen. En dat moeten we ook helemaal niet doen.