“Als we niet gearresteerd willen worden, moeten we nu gaan. Dat weet je, hè?” Mijn buddy kijkt me bezorgd aan. Het is 11 maart 2023, ik zit op het asfalt van de A12 bij de tijdelijke Tweede Kamer en het ministerie van Economische Zaken, en de politie heeft net voor de derde keer laten weten dat ze gaan ‘vorderen’ – politietaal voor: als je nu niet vertrekt, mogen we je aanhouden. We zijn hier nog maar net! Ik voel strijdlust opborrelen. “Ik blijf,” zeg ik overtuigd.
Had ik een half jaar geleden gedacht dat ik, uit protest tegen de dertig miljard euro subsidie die de fossiele industrie jaarlijks van de overheid ontvangt, met Extinction Rebellion de A12 in Den Haag zou blokkeren? En dat ik daarbij een arrestatie zou riskeren? Niet bepaald. Maar ik ben niet de enige die zich over zichzelf verbaast. In mijn LinkedIn-netwerk zie ik diverse verhalen oppoppen van brave burgers die verrast zijn door hun eigen activisme.
Klimaatpsycholoog Sara Helmink verklaart die snelle omslag uit het overlopen van de spreekwoordelijke knikkerpot. “Bij ieder nieuwsbericht komt er een knikker bij’, appt ze me. ‘En soms gaat het heel snel en stroomt die pot in één keer over.” Ik realiseer me dat de knikkers elkaar de afgelopen jaren in rap tempo opvolgden. De wateroverlast in Limburg, de grote droogte en vele bosbranden elders in de wereld, het zoveelste klimaatrapport van IPCC, de winst van BBB.
Maar dat ik tot actie overging, kwam toch vooral door de soepgooi-actie van de radicale activistengroep Just Stop Oil. De beelden van de twee jonge vrouwen die in de Londense National Gallery tomatensoep tegen een Van Gogh smeten, deden me naar adem happen van ontzetting. Nadat ik hoorde dat het kunstwerk veilig was, maakte dat gevoel echter plaats voor nieuwsgierigheid en ging ik hun punt zien – dat kunst geen enkele waarde heeft in een verwoeste wereld.
Radicale flank
En dat effect had deze soepactie, juist doordat ze zo extreem was, op meer mensen. Ze werden erdoor uit hun onverschilligheid opgeschud, zegt gedragswetenschapper Reint Jan Renes, lector aan de Hogeschool van Amsterdam.
Hoe werkt dat? “Mensen voelen weerstand als zoiets gebeurt,” licht Renes toe. “Tegelijkertijd moeten ze zich verhouden tot het vraagstuk dat erachter ligt en bedenken wat ze daarvan vinden. En dan denken ze misschien: ik ben het niet eens met deze methode, maar er is wel iets aan de hand met het klimaat.”
Een ander positief effect van zulke extreme acties, vervolgt Renes, is dat ze de acceptatie van minder extreme initiatieven vergroten. Dit wordt ook wel het ‘positieve radicale-flankeffect’ genoemd; juist door hun radicalisme geven deze acties een respectabeler uitstraling aan bijvoorbeeld de vreedzame demonstraties van Extinction Rebellion, of aan optredens van Milieudefensie op een aandeelhoudersvergadering.
En zo, zegt Renes, kent inmiddels iedereen wel iemand die bij een dergelijk initiatief is aangehaakt. “Eerder ging het om koplopers die onder de radar opereerden, nu wordt de groep steeds groter. Er ontstaat een sociale norm waarin acties steeds normaler worden.”
Ook bij mij speelde in de maanden voorafgaand mijn deelname aan de A12-blokkade die sociale norm een rol. Tijdens een etentje hadden twee vrienden van me verteld dat zij naar een actietraining van Extinction Rebellion zouden gaan. Als Irene en Simon gingen, kon ik ook best gaan, vond ik.
Voor mijn vrienden had het op precies dezelfde manier gewerkt. Zo vertelde Irene Veerbeek, sociaal werker bij een gemeente, me dat ze met haar leidinggevende bij een debat over sociale vraagstukken was geweest waar ook over Extinction Rebellion werd gesproken. ‘De klik kwam toen bleek dat dit geen vaag clubje op Twitter is, maar een blijkbaar breed gedragen beweging. In de trein terug besloten mijn leidinggevende en ik dat het een goed idee was om naar de training te gaan.’
Haar man had dat eigenlijk al veel eerder gewild, erkende ze. “Simon liet af en toe al proefballonnetjes op, maar ik wist niets van Extinction Rebellion.”
“Jij was bang dat ik zou radicaliseren,” zei Simon van Heeringen, data scientist bij een farmaceutisch bedrijf. “Voor mijzelf was het een langzaam proces. Ik had bewondering voor mensen die acties voerden, maar zag het mezelf niet doen. Dat is veranderd door een wetenschapper die zei dat radicale actie nodig is om verandering in gang te zetten. Dat was de laatste rationele duw.”
Burgerlijk ongehoorzaam
En zo gingen we in januari dit jaar gedrieën naar de actietraining van Extinction Rebellion in Deventer. Van tevoren was ik nerveus. Ik vreesde voor zweverige boomknuffelaars, of juist extremistische types. Die zorgen bleken ongegrond. Bij het voorstelrondje hoorde ik herkenbare verhalen van modelburgers die hun zaakjes op orde hebben maar bezorgd zijn over de klimaatverandering en de biodiversiteit, en niet langer niets kunnen doen.
De training werd gegeven door Paul Hendriksen en Tessel Hofstede. Zij vertelden ons wat Extinction Rebellion eist van de overheid: dat die zich eerlijk uitspreekt over de klimaatcrisis, doet wat nodig is en burgers laat beslissen. Maar ook waar Extinction Rebellion voor staat: een geweldloze organisatie waarin iedereen welkom is en eerlijk kan participeren, die de wereld zo wil doorgeven dat de generaties na ons er ook goed kunnen leven.
Hendriksen gaf uitleg over wat er juridisch gezien mag tijdens demonstraties – en dat bleek meer dan ik dacht. En liet ons nadenken over wat ‘geweldloos’ voor ons inhoudt. Is een hek doorknippen geweld, of niet?
We leerden handgebaren die je tijdens de acties kunt gebruiken, we kregen tips over hoe je kunt zorgen dat je vlag niet per ongeluk wordt afgenomen of stukgemaakt, en we oefenden met opgepakt worden. “Maak jezelf zo slap en zwaar mogelijk,” adviseerden de trainers. “Niet tegenstribbelen, we voeren geen gevecht tegen de politie.”
Ik merkte dat het me moeite kostte om niet te luisteren toen de nep-politie me vroeg weg te gaan. Voor Hendriksen bleek dit erg herkenbaar. Hoewel hij al meerdere keren is opgepakt, blijft hij schrikkerig, erkende hij. “Als ik agenten in uniform zie, komt dat kleine kind weer naar boven dat heeft geleerd dat je altijd moet luisteren naar autoriteiten.’ Toch zag hij geen andere weg: ‘Ik voel een morele plicht tegenover iedereen in het mondiale Zuiden die nu al onder onze luxe levensstijl lijdt, en tegenover de jongeren van nu die alle shit voor hun kiezen krijgen.”
Onzeker feestje
Het raakte me om bij Extinction Rebellion tussen mensen te zijn in wie ik me herkende en die zo zorgzaam waren voor elkaar. Tegelijkertijd voelde het in de weken erna alsof ik een andere vorm kreeg, die niet meer paste in de puzzel van mijn leven. Hoe kon ik enthousiast zijn voor sportmaatjes die om de haverklap naar Curaçao vliegen, collega’s met nieuwe auto’s en vrienden die praten over nieuwe gadgets? Hoe kon ik nog blindelings vertrouwen hebben in politiek en overheidsbeleid?
“Het is beangstigend om aan jezelf toe te geven dat de wereld niet klopt,” zegt Neela Paulussen als ik haar over die gevoelens spreek. Ze is lichaamsgericht traumatherapeut en biedt vanuit Extinction Rebellion steun aan rebellen. “Dat de overheid geen langetermijnvisie heeft op onze veiligheid, is enorm bedreigend.”
Ook herkent Paulussen de onzekerheid die ik voel als het gaat om mezelf uitspreken en de straat op gaan. “Je onthult iets. Hoe wordt erop gereageerd door de politie, de media en familie en vrienden? Vinden mensen het radicaal en belachelijk, of steunen ze je?”
Van buiten kan het soms lijken of een demonstratie een feestje is en die kant is er ook, meent Paulussen: “Het is fantastisch om iets te doen wat in de lijn ligt van je waarden. En je doet het met z’n allen, je vindt een tribe, mensen voor wie dit ook allemaal zo is.” Maar er is ook veel onzekerheid. Vaak is er kort een gevoel van overwinning, als je groep erin slaagt de afgesproken plek te bezetten, vertelt ze; “maar daarna word je ingesloten door de politie en kun je niet meer weg. Je kiest er weliswaar voor gearresteerd te worden, maar je voelt je gevangen en dat kan behoorlijk spannend zijn. Daarnaast is er ook behoorlijk wat politiegeweld. Veel sessies die ik voer, gaan daarover.”
Supporters op de stoep
Op 28 januari 2023 woonde ik voor het eerst een Extinction Rebellion-actie op de A12 bij. Ik ging met Elisah Pals, frontvrouw van het platform Zero Waste Nederland. Allebei twijfelden we over onze rol. Vlak voor de demonstratie waren mijn actietrainers Hendriksen en Hofstede door de politie van hun bed gelicht.
We kozen voor veilig; we gingen niet met de bezetters mee de tunnelbak van de A12 in, we bleven tussen de support-demonstranten op de stoep rond de bak staan. Daar scandeerden we urenlang ‘You are not alone!’ voor iedere bezetter die onder onze ogen werd weggevoerd. Maar al stonden we op de stoep, toch sommeerde de politie ons te vertrekken. “Ten onrechte,” zouden de autoriteiten daarover weken later zeggen – maar het maakte me wel bang. En kwaad. Ik stond er immers volledig in mijn recht.
Dat we een paar weken later via Mijn Overheid achterhaalden dat de politie onze persoonsgegevens had opgevraagd, hielp ook niet. “Ik voel me net een crimineel,” zegt Pals terugkijkend verontwaardigd. “Terwijl ik dertig miljard voor de fossiele industrie crimineel vind. Ik denk niet dat wij een gevaar zijn voor de wereld, alleen voor de status quo.”
Een activist vindt Pals zichzelf niet echt, eerder een environmentalist. “Als ik al een activist ben, dan eerder met microfoon en toetsenbord dan met lijm en soep. Ik vind de verbinding houden met de ander heel belangrijk. Als je elkaar niet meer hoort, kun je het niet meer samen doen.”
Ik herken wat Pals zegt. Als journalist en psycholoog ben ik vaak de duider van wat er in de wereld gebeurt. Ik zou het mooi vinden als ik kan zorgen dat mensen milder naar elkaar kijken en in gesprek blijven met elkaar. Toch voel ik me vaak machteloos in die rol en heb ik het idee dat geweldloze demonstraties veel sneller effect hebben dan al dat gepraat. Voor mijn gevoel moest ik 11 maart dus wel de straat op en een arrestatie riskeren. Ook de blokkade die voor 27 mei is aangekondigd, ga ik bijwonen – helaas gaat dit blad vlak daarvoor naar de drukker en kan ik hier niet vertellen hoe dat afliep.
Ik voer actie omdat het huidige economische systeem mensen in andere landen onderdrukt en gevaar oplevert voor onszelf en toekomstige generaties. Omdat ik vind dat er haast gemaakt moet worden met klimaatbeleid. En omdat ik iedereen die zich ook zorgen maakt wil laten weten: You are not alone!
