Moet onze natuur heilig verklaard worden?

Soms is een gewoonte of bepaald voorwerp voor iemand sacrosanct. Dat betekent: iets is heilig omdat het heilig is. Voor jou persoonlijk. Dat lijkt een drogreden, maar iedereen heeft wel iets dat voor hem of haar heilig is. Dat kan een foto, oude balletschoenen of het vertroetelen van een oude auto zijn. Dit soort zaken hoort zo vanzelfsprekend (en vaak onbewust) bij het leven van die persoon dat een noodzakelijke verandering daarin met de grootste argwaan begroet wordt. Dan kan het antwoord van de betrokkene met een zekere stemverheffing klinken: ‘Hoezo? Wat bedoel je?’

Wat nu als onze natuur heilig of zelfs sacrosanct zou zijn? Als dat iets was waar je op je tenen doorheen loopt om haar niet te verstoren, om alle leven in en op de aarde een kans te geven? Vanuit het ingedaalde besef dat jij net zo goed afhankelijk bent van dat kleine torretje onder die korrel aarde als zij van jou? Hoezo, om welke reden zou je dat doen?

Omdat de natuur heilig is. Daarover ging het in de bijeenkomst On sacred nature op 30 maart jl. In de titel werd bewust het woord heilig met natuur gecombineerd. Het uitgangspunt was de vraag wat (niet-westerse) levensbeschouwingen vanuit hun relatie met de natuur kunnen toevoegen aan het (westerse) wetenschappelijke denken daarover. Drie sprekers kwamen aan het woord die elk een eigen antwoord zoeken op de ecologische problemen van deze tijd: Karen Armstrong, Pim Martens (met Marloes van de Goor), die beiden een boek schreven over de bijzondere relatie van de mens tot de natuur (De heilige natuur) en filmregisseur Mark Verkerk (Onder het maaiveld). Jan-Jorit Hasselaar (VU) en Manuela Kalsky (UvH) wisselden elkaar af als moderator van de bijeenkomst door uitdagende vragen te stellen.

Filmregisseur en onderzoeker Mark Verkerk besprak aan de hand van vier fragmenten de vraag waarom hij een film gemaakt heeft over wat ín de aarde leeft, leven dat zich meestal uit het zicht afspeelt. Zijn antwoord was: ‘omdat de aarde het grootste bekende systeem in de wereld vormt.’ Een lepel aarde bevat meer micro-organismen dan er mensen zijn op aarde. De film gaat over hoe planten onderling communiceren, hoe regenwormen stelsels van gangen graven en hoe paddenstoelen marktstrategieën ontwikkelen zodat planten alleen via hun interventie voedsel opnemen. Alles hangt af van aarde en die aardesystemen zijn nu onderhevig aan degradatie. En wij mensen zijn volledig afhankelijk van dit netwerk en beseffen dat nauwelijks. Met zijn film ‘Onder het maaiveld’ wil hij mensen laten ontdekken wat ze aan het verliezen zijn in de technische stadswereld waarin ze leven. Hij doet dat in zijn films – er komt binnenkort ook een junior-versie van Onder het maaiveld – door via zijn beelden verbazing en verwondering op te wekken over het oneindige netwerk waaruit de natuur bestaat. Zonder dit netwerk is er geen leven en geen groei mogelijk.

Als tweede kwam Pim Martens, hoogleraar planetaire gezondheid, aan het woord, die de vraag voorgelegd kreeg of hij in de film van Verkerk heilige natuur zag? ‘Ja, zeker, heilig is iets waarover je je verwondert, de schoonheid die je normaal niet ziet, want het zit onder de grond.’ In zijn nieuwe boek met twaalf interviews, die tot stand kwamen in coronatijd en meestal via zoom gingen, komen vooral niet-westerse wijze mensen aan het woord, die in een heel andere relatie staan tot de natuur. Het zijn verhalenvertellers die niet vanuit analyse, maar vanuit hun hart, hun gevoel in relatie staan met de aarde, waarbij ze uit gaan van oneness, van één zijn met die aarde. Met name de nachtelijke gesprekken (vanwege het tijdsverschil) met sjamaan Angakkorsuaq uit Groenland en Masai-leider Mwarabu hebben op hem veel indruk gemaakt. Het boek laat zien hoe de westerlingen hun relatie met de omringende natuur kunnen herstellen aan de hand van zulke leermeesters van oude culturen. Martens is voorstander van het two-eyed-principle, dat wil zeggen de manier van kijken en denken vanuit de westerse wetenschap combineren met die van de niet-westerse culturen en zo buiten de academische paden gaan. Daar maakt hij zich er sterk voor in zijn positie, die hij benoemt als een scientivist, een wetenschapper die ook activist is en echte verandering op gang wil brengen.

Hierna kreeg Karen Armstrong het woord, religie-expert en schrijver van het boek De heilige natuur, naast vele andere werken. Haar eerste constatering is dat de westerse mens vervreemd is van de natuur sinds Descartes. Er ontstond toen een scheiding tussen theologie en wetenschap, waardoor de natuur onderwerp werd van rationeel onderzoek en wiskundige berekeningen. Vanaf die tijd plaatst de mens zichzelf tegenover de natuur. Iets later, wanneer de Jezuïeten als missionarissen in China aankomen ontdekken zij een cultuur met een heel andere visie op de natuur. Qi is daar niet de naam van een godheid maar een kracht in de wereld, zowel fysiek als spiritueel: het is de energie waarvan al het leven vervuld is, die de planten, dieren, mensen en goden harmonieus met elkaar verbindt. Ook in India, in de mystieke kant van het Jodendom, in de gezongen taal van de Koran en in de Griekse orthodoxie vind je die onlosmakelijke verbinding van mens en natuur terug. Hoe kan de westerse mens weer in verbinding komen met die ervaring van het heilige in de natuur? Door de ontstane scheiding langzaam op te heffen tot wij weer aanwezig durven zijn in de natuur: je leeg te maken, in stilte zíjn. Door dingen heilig te maken gedurende de dag, elk wezen te heiligen, te luisteren naar de tekens van de natuur. Te beginnen bij zichzelf kan de mens die ervaringen in concentrische cirkels uitbreiden naar anderen, aldus Karen Armstrong.

In het panelgesprek daarna voegden de sprekers en moderatoren daar nog interessante opmerkingen aan toe: we moeten allemaal in actie komen, ieder vanuit het eigen perspectief. Zonder dat wij met twee verschillende argumenten tegenover elkaar komen te staan en elkaar als schuldig aanwijzen. Want wij zijn allen zondaars en doen allemaal wel iets fout. We hebben ieder een eigen verantwoordelijkheid voor de volgende generatie, zelfs voor de zevende generatie zoals niet-westerse volken vinden. Misschien is de natuur de ‘common ground’ waarop wij elkaar kunnen vinden en onze levenswijze veranderen. Zo veranderen dat een metanoia ontstaat, een ware ommekeer, met welke gedachte Manuela Kalsky de middag afsloot.

Deze andere manier van wetenschap bedrijven is noodzakelijk want de trieste feitenregen van het aantal levenssoorten dat verdwijnt, maakt mensen murw en neerslachtig. Hierdoor klemt men zich vast aan het oude vertrouwde, zoals ook in de politieke ontwikkelingen in Nederland te zien is. Met hun projecten kiezen deze wetenschappers voor een andere wijze van omgaan met de ecologische problemen, via een positief narratief. Zij presenteren hun wetenschappelijke onderzoek zo dat mensen in hun hart geraakt worden, via de weg van de verwondering en via de vraag wat wij kunnen leren van de diepe relatie die niet-westerse volken en levensbeschouwingen met de natuur hebben. En dat blijkt heel veel te zijn getuige de film van Verkerk en de boeken van Martens en Armstrong.

Maar is het genoeg? Helpt verwondering om Schiphol of Tatasteel te doen veranderen? Wordt ineens iedereen vegetariër en gebruikt geen plastic meer of stoppen we nu direct met kunstmatig bemesten? Nee, daarom blijven strenge milieumaatregelingen en transitie van de landbouw hard nodig. Maar mensen die echt beseffen en dagelijks beleven hoezeer zij afhankelijk zijn van de aarde en alles wat daar groeit, mensen voor wie de aarde (iets meer) heilig wordt, zullen andere keuzes maken. En die keuzes zullen de vraag naar een meer inclusieve landbouw of andere manieren van reizen doen toenemen. De wetenschap kan dus, getuige deze studiemiddag, een rol spelen bij het ‘heiligen’ van de aarde, via film, interviews of boeken opdat onze aarde in al zijn verscheidenheid voor elke mens als heilig of misschien wel ooit als sacrosanct ervaren wordt: Sancta Natura. Of moeten we toch van de natuur een rechtspersoon maken, namens wie we een aanklacht kunnen indienen als haar onrecht wordt aangedaan?