De convenanten van Mohammed leiden tot zowel begrip als weerstand. De een gelooft er niet in, de ander zweert erbij. Geen verrassing waarschijnlijk?
“Nee, zo gaat het vaker. In de geschiedenis heb je uiteindelijk altijd meerdere versies van het verhaal. We kunnen alleen maar het meest waarschijnlijke onderzoeken. De vraag is dus altijd: welke versie kies je? Wat wil je geloven? Door de convenanten compleet links te laten liggen, laat je ook veel potentie liggen; namelijk de strijd tegen extremisme. Ik denk dat die van binnenuit gevoerd moet worden.
Mensen die anti-islam zijn, of zeggen dat islam per definitie gewelddadig is, zullen deze teksten sneller afwijzen. Extremistische, gewelddadige moslims zullen deze verdragen ook afwijzen. Dan heb je een groep moslims, de mainstream, die deze verdragen wel accepteert. Voor een oprecht gesprek is het uiteindelijk niet eens van doorslaggevend belang om over de authenticiteit te gaan discussiëren. Voor een niet-moslim is de Profeet Mohammed toch geen autoriteit. Waar het dus om gaat: mensen die wel geloven in deze verdragen en in vrede willen leven, kunnen elkaar vinden.
Dat er veel moslims zijn die hier absoluut niet naar leven, daar zijn we het denk ik met z’n allen wel over eens. In eerste instantie is mijn werk een bijdrage aan het interne kritische debat onder moslims; hoe laat je je sociaal politiek inspireren door de Profeet Mohammed, vrede zij met hem? Deze verdragen hebben voor mij daarin nog het meest belang. Maar ook voor de media kan gelden: veel moslims geloven in deze verdragen. Hier wordt vergaande vrede en bescherming met elkaar afgesproken. Laten we deze afspraken in onze tijd opnieuw maken.”
Hoe duid je de verhouding tussen christenen en moslims in deze tijd?
“Ik onderscheid vier soorten verhouding. Ten eerste is er de bange stroming. De stroming van zowel moslims als christenen die niet goed weet waar de ander voor staat, soms vooroordelen heeft, soms kleine ontmoetingen heeft, maar die de verbinding niet aangaan omdat er een vorm van vrees is, een soort onbehagelijke afstand.
Ten tweede is er de oppositiestroming. Moslims en christenen die elkaar als vijand zien, als een bedreiging, als een soort competitie der waarheden. Alleen vanuit het negatieve ontmoeten ze elkaar en daardoor kan het niet constructief zijn.
Ten derde is er de ongeïnteresseerde stroming. De stroming die het wel prima vindt, geen wil heeft de ander te ontmoeten, zich hier niet mee bezig wil houden en gewoon het leven wil leiden zoals het voor zijn gevoel altijd was. Soms is de scheiding tussen de bange en de ongeïnteresseerde heel klein en soms is het ook lastig om te duiden wat nu onder bang (fobie) of oppositie valt. Er kunnen heel veel redenen voor afstand zijn.
De vierde stroming is die van de radicale middenweg. Een stroming, die tegen de populistische extremen durft in te gaan, vandaar ‘radicaal’. Je moet hierin wel radicaal zijn omdat je beide extremen tegen je hebt. Dit is een stroming, die haar stem gezamenlijk durft in te zetten, tegen álle vormen van onrechtvaardigheid. Die onvoorwaardelijk het geïnteresseerde gesprek aangaat. Met onvoorwaardelijk bedoel ik letterlijk: geen voorwaarden stellen. Dus niet de houding ‘pas als jij dit doet, ga ik in gesprek, of pas als jij dat accepteert of als je daar afstand van neemt, dan gaan we eens verder kijken’. Onvoorwaardelijke, intrinsieke liefde voor het Goede. Zonder vooroordeel de ander bejegenen, maar open vragen: hoe beleef jij dit? En dát als uitgangspunt voor het gesprek nemen, niet de labels die jij zelf op die persoon hebt geplakt.”
Een vraag die ik vaak gesteld krijg is: een succesvolle aanpak van islamitisch extremisme is een kwestie van theologische hervorming, dus een kritische blik op Koran en het leven van Mohammed. Wat vind jij daarvan?
“Ik vind dat hier een vooronderstelling in schuilt, alsof dit niet al gebeurd is. Die kritische blik is er al lang, theologische hervorming ook. Google maar ‘moslim hervormers’ of ‘modernisme en islam’ en je vindt honderden invloedrijke theologen en denkers. De hele reden waarom extremisme op kon komen is omdat het juist een reactie is op de vele hervormingen die hebben plaatsgevonden. Laten we niet vergeten dat koloniale onderdrukking hervorming het meest heeft ingeperkt en extremisme vooral een reactie op allerlei vormen van eerdere onderdrukking is. Door in die theologische vraagstelling te blijven hangen doet men oogkleppen op en ziet men niet meer wat er werkelijk in de wereld gebeurt: globalisering en de invloed daarvan op identiteit. Het extremisme in al haar vormen is toegenomen, denk ook aan het links- en rechts-extremisme. Dit heeft veel meer met globalisering en identiteit te maken dan met welke religie dan ook. Gelijktijdig ontken ik absoluut niet dat er teksten zijn, met name in de hadith-literatuur, waar we iets mee moeten. Als pragmatist ben ik het er echter absoluut niet mee eens om generaliserend te zeggen: oh, dus islam is extreem en we moeten van het geloof af. Elk geloof heeft teksten waarin een vorm van omgaan met conflict besproken wordt; een religie wil de mens en daarmee de samenleving positief beïnvloeden en daarmee is het dus altijd een soort van politiek.”
Hoe kun je concreet een vorm vinden om problematische thema’s in de heilige boeken te duiden?
“Elk geloof heeft talrijke teksten die vrede, liefde en respect voorschrijven. Ik vind het interessant om te kijken hoe je vanuit dezelfde traditie met deze andere teksten die gewelddadige teksten kunt weerleggen; een interne dialoog waarmee je de gewelddadige teksten interpreteert op een manier zodat je ze ontmantelt en ontdoet van het extremisme. Ik geloof in die potentie. Alleen wordt dit geluid niet gehoord omdat er geen constructieve gesprekken zijn, maar er steeds een framing van debat, geweld, verantwoording en reactie gebruikt wordt. Ik hoop dat Mohammeds Convenanten de zoveelste impuls geeft aan interne moslimdialoog. Het lastige is, en wat niet-moslims steeds maar lijken te vergeten, dat er zoveel verschillende soorten moslims zijn. Alleen het Nederlands protestantisme kent al meer dan 100 stromingen. Zo zijn er ook heel veel interpretaties en stromingen in de islam. Zo lang men alleen maar op islam en geweld, of op de extreme islam gefocust blijft, zullen die andere stromingen nooit in staat zijn een hoorbaar geluid te worden die de beeldvorming kan veranderen. Beide extremen zijn daar natuurlijk ook niet bij gebaat. Maar de middenweg wel, daarom mag die middenweg radicaler!”
Kunnen we zeggen dat extremisme bij christenen ook voorkomt, maar zich anders manifesteert?
“Nee. Ik denk dat je precies dezelfde vormen van extremisme ziet, maar dat de naamgeving, bestempeling en framing anders is. Dezelfde voedingsbodems, dezelfde identiteitsstrijd en dezelfde behoefte aan aanzien en macht. Het gaat altijd om macht, of olie en geld, maar dat leidt ook tot macht. Christelijk extremisme heeft net zo goed de ‘eenlingen’ en de georganiseerde crimes; denk recent aan de anti-balaka groepen in de centraal Afrikaanse republiek waar moslims door christenen gekannibaliseerd en afgeslacht worden.”
Een convenant is een document dat mensen letterlijk en figuurlijk bindt. Stel dat we voor deze tijd een nieuw convenant zouden mogen opstellen, wat zou jij daarin opnemen?
“Heb je even..? Daarin zou zeker staan dat we vrede met elkaar afspreken, dat we elkaar steunen, dat we elkaar bescherming bieden, elkaar geen pijn doen, elkaars gebedshuizen respecteren en helpen onderhouden, elkaar voeden als de ander geen eten heeft, elkaar een dak boven het hoofd bieden. Elkaars armen verzorgen, de wezen of iedereen die het nodig heeft. Dat we geweld niet tolereren. In heel veel dingen voldoet onze rechtsstaat prima, alleen het publieke debat mag wat ethischer en vriendelijker worden, met gelijkwaardigheid en respect als uitgangspunten.”
Eerder vroeg ik je wat moslims zouden kunnen leren van Mohammeds convenanten met christenen. Wat zouden christenen kunnen leren van zijn convenanten?
“Dat er heel veel moslims kiezen voor deze versie van de geschiedenis, de versie die vrede en tolerantie voorschrijft. Dat we elkaar daarin kunnen vinden en met gelijkwaardigheid en respect voor elkaar samen kunnen leven! Ja, we hebben allebei onze zwarte bladzijden in de geschiedenis, maar het is aan ons om te kiezen hoe wij vandaag de dag in het hier en nu willen leven. Laten we partners in vrede worden en blijven.”
Op de zondagen 6, 13, 20 en 27 september 2020 publiceert Nieuw Wij interviews met islamoloog Anne Dijk door Enis Odaci over de verdragen van Mohammed met de christenen – en hun betekenis voor de 21e eeuw. Deze reeks interviews is eerder gepubliceerd op Nieuw Wij, toen Dijk met de vertaling begon. We herhalen deze interviews nu vanwege het verschijnen van het boek en de blijvende betekenis van de verdragen voor de interreligieuze dialoog. Lees ook de informatie over de boekpresentatie op 3 oktober 2020.
Geweldig artikel, sluit geheel aan op mijn denkwijze en die van vele anderen, ik ben heel benieuwd naar de publicatie van de vertaling van de convenanten ✨
De benadering van de profeet en wat hij gedaan heeft vind ik te mager. De stelling dat voor mensen die geen moslim zijn of de profeet niet als zodanig erkennen de pro feet geen atoriteit kan zijn klopt niet. Het optreden van de profeet was revolutionair en heeft de hele geschiedenis een andere richting in geduwd, er ontstond een nieuwe dominante cultuur, nieuwe staten, voor het eerst een geglobaliseerde economie, een wetgeving die hier effectief aan ten grondslag lag. Alleen al in dat opzicht is de eerste aanzet hiertoe van groot belang. de wereldmacht die toen ontstond werd vervolgens afgewisseld door de westerse dominantie. Die loopt nu ten einde wat gepaard gaat met enorm veel geweld, van westerse wzijde en in reactie daarop met terreur uit de islamitische hoek. Juist in dit tijdsgewricht en in dit brede perspectief vragen de nu vertaalde documenten om een veel bredere context en discussie. De vraag kan gesteld worden: Wat is dan het land van mijn dromen en hoe realiseren we dat? Want ook Trump- en Wilders-aanhangers hebben hun dromen van een samenleving die het waard is ons ervoor in te zetten. Als moslim en als godsdienstwetenschapper zou ik graag helpen een dergelijke discussie vorm te geven, maar dan wel met tegenstanders die we nodig hebben om tot een nieuw evenwicht te komen, zoals ook de profeet dat heeft gerealiseerd.
Een tweede aspect is de vraag of er al een kritische reflexie heeft plaatsgevonden binnen de islamitische traditie. Inderdaad, die heeft plaatsgevonden. Maar vermeld dan ook dat die gefrustreerd is door een koloniale overheersing en dat daarom op dit moment een aktuele reflexie grondig gefrustreerd is binnen de gemeenschap. Maar inderdaad, momenteel zijn er ondanks dat hoopvolle ontwikkelingen gaande. In dat kader mag de hadith nu wel eens aan de beurt komen. Fantastisch, het niveau waarop destijds onderzoek naar bronnen plaats vond. Een dergelijk kritisch brononderzoek was in de westerse wereld totaal onbekend. Maar nu volstaat dat niet meer. Vooral de positie van vrouwen is vanaf Medina, nadat de eerste vrouw van de profeet overleden was, onderhevig geweest aan compromissen. Compromissen van mannen dan wel, waardoor de positie van vrouwen nooit meer op het niveau is gekomen van de tijd van Kadhija, laat staan de positie die vrouwen nu kunnen en moeten innemen, namelijk gewoon en volledig gelijkwaardig in sociaal, economisch en seksueel opzicht. Dat betekent dat er strijd gevoerd moet worden, met als bron de koran, tegen het patriarchaat dat hier en in de islamitische wereld ongebroken is.
Ik hoop van harte dat er, ook ivm het voorgaande, nog een stuk in Nieuw Wij zal verschijnen over Frau Imamin Seyran Ates van de nieuw opgerichte Ibn Rushd-Goethe moskee in Berlijn, waar zij zelf preekt voor een gezelschap mannen EN vrouwen. Gesticht door haarzelf op instigatie van minister Schauble’s opmerking: “Het probleem met jullie progressieve moslims is dat jullie niet georganiseerd zijn”. Zeer navolgenswaard dus.
Voegt dit werk iets toe aan “Six Covenants of the Prophet Muhammad and the Christians of his Time” van John Andrew Morrow (Imam Ilyas ‘Abd al-‘Alim Islam), wat een verkorte versie was van zijn boek “The Covenants of the Prophet Muhammad with the Christians of the World”, of betreft het een Nederlandse vertaling hiervan?