Kun je vertellen over de machtsposities in het Midden-Oosten ten tijde van Mohammed’s verdragen en de plek van religieuze gemeenschappen daarin?
“Net als nu was het een tijd van grootmachten en verschillende culturen. Het Byzantijnse Rijk en het Perzische rijk waren niet verdwenen, maar wel waren zij verzwakt vanwege de strijd om Syrië. Ze waren oorlogsmoe. Het Arabisch schiereiland nam in de regio een unieke positie in; het was voor de grootmachten nooit echt interessant geweest, omdat het vooral uit woestijn bestond. Daarom was het een ideale vluchtbestemming voor de christenen, die niet de algemeen geaccepteerde Byzantijnse orthodoxe dogma’s praktiseerden. Ze zochten letterlijk de ruimte op om vrijelijk hun geloof te kunnen belijden. Daarnaast bestonden er ook veel joodse stammen. Het Mazdaïsme, ook wel het Zoroastrianisme, was wijdverspreid en daarnaast had je veel natuurgoden die aanbeden werden. Naast deze religieuze diversiteit was het schiereiland sterk verdeeld in stammen, die vaker wel dan geen onderlinge vetes hadden. Eerkwesties en wraak waren aan de orde van dag. Als je geen stam had die je beschermde, was je verloren. De door Abraham gebouwde Kaabah, nu met een zwarte doek bedekt, was omringd met 360 goden. Mekka was niet alleen een centrale handelsplaats, maar ook een pelgrimsoord voor alle religies en goden uit de regio.”
Ter duiding, welke gemeenschappen leefden er toen dichter bij ons?
“In Nederland hadden we toen de Franken, Saksen en Friezen. Na de Romeinen was dit een tijd van monniken en ridders en onze bevolking bestond grotendeels uit boeren. Onder de rivieren leefden al christenen, maar toen uiteindelijk in de 7e eeuw Willibrord en monniken met een bekeringsagenda uit Engeland naar Nederland kwamen, werden onder dwang de natuurgodsdiensten, en het sjamanisme, voor het christendom ingeruild.”
Wat was het belang van wereldmachten in het Midden-Oosten?
“Syrië en Palestina waren voor de wereldmachten interessant. In september 629 slaagde de Romeinse formatie er nog in, samen met de geallieerde christelijke Arabieren, om een moslimleger bij Muta te verslaan. Maar Byzantium was innerlijk zwak, had te veel vijanden en kende innerlijke strijd tussen legeraanvoerders en overlopende bondgenoten. Deze onrust in de regio maakte dat er een verlangen heerste naar een macht die rust, eenheid en vooral stabiliteit bracht, en zonder dat men zich moest bekeren.”
Dus zo bezien was het niet heel vreemd dat Mohammed verdragen sloot.
“Inderdaad, de cultuur was er sowieso een van pacten, verdragen, stamcodes en afspraken. Alleen waren er zoveel onderlinge ruzies en vetes, dat elke stam wel een issue had met een andere stam, waardoor het niet meer mogelijk was normale afspraken te maken. In zijn tijd was er geen overheid, geen centraal gezag, en geen formele wet. De stamcultuur was de enige veiligheid die mensen genoten.”
Mohammed kwam, voordat hij aan macht en invloed won, in conflict met de heersende stam van Mekka, hoe is dat zo gekomen?
“De stam Quraish was de stam van Mekka, onderverdeeld in diverse clans. Twee ervan waren heersend. Ik sla enkele details over, maar toen Mohammed’s openbaringen begonnen en er maar een paar bekeerlingen waren (die in Eén God geloofden) was dit geen bedreiging voor de heersende stam. Toen echter steeds meer mensen moslim werden, en banden van geloof en broederschap aangingen die over de clanstructuren heengingen, werden de moslims een bedreiging voor de gevestigde orde. De moslims zorgen voor de armen en ethische waarden gingen boven het persoonlijke stambelang! De moslims werden om die reden ook vervolgd en gedood. Uiteindelijk werden ze uitgenodigd door mensen uit Yathrib, het latere Medina, en zo emigreerden ze om veiligheidsredenen naar Medina. Deze migratie staat bekend als de Hijra en dit moment is tevens het begin van de islamitische jaartelling geworden.”
Waarom is Mohammed naar Medina gevlucht, en niet naar andere steden?
“Ook in Medina was de stammenstrijd ingewikkeld geworden en sommige geschiedschrijvers geven dit als reden aan waarom Mohammed uitgenodigd was naar Medina, om er rust en vrede te brengen. Met zijn handelsverleden was hij al op diverse plaatsten geweest en hij stond erom bekend altijd zijn afspraken na te komen, en nooit iets anders dan de waarheid te spreken. Vandaar dat hij de bijnaam al Amin, de betrouwbare, kreeg.”
En hier werd ook het eerste verdrag opgesteld?
“Ja, eenmaal in Medina wilde Mohammed een vreedzame samenleving bewerkstelligen. Samen met moslims, joden, polytheisten en andersgelovigen. Hij stelde een verdrag, een soort grondwet op. In het boek van Ibn Ishaak, Seerah is dit verdrag in zijn geheel te lezen. Een paar zinnen luiden: “Moslims en joden en andersgelovigen zullen samenleven als één gemeenschap, oemma. Geen van de joden of moslims zal elkaar lastigvallen met elkaars geloof. Wanneer een derde partij aanvalt, zullen de gemeenschapsleden elkaar helpen als het tot oorlog komt. Als Medina aangevallen wordt, zullen alle partijen helpen om het te verdedigen.” We zien hier een vroege vorm van een ideale harmonieuze staat. Waar het in de eerste helft van het Profeetschap om persoonlijke reiniging van de ziel ging, zien we nu dat de ethische waarden ook voor een goede samenleving in haar geheel een doel werden.”
Dat was een pact met zijn directe leefomgeving. Hoe kwam het dat dit soort pacten ook met niet-directe buren werden gesloten?
“Het nieuws dat Medina opeens een stad was, waar diverse stammen verenigd waren, in vrede, die elkaar ook nog eens beschermden, ging als een lopend vuurtje door het schiereiland heen. Verschillende groepen christenen, bijvoorbeeld de christenen van Najran, en monnikenordes bezochten de profeet in Medina en met hen werden zo ook vredespacten gesloten. Deze verdragen zijn te lezen in Dr. Morrows vertaling en 6 van deze verdragen zullen te lezen zijn in de Nederlandse vertaling.”
Bij moslims, maar vooral bij islamcritici, laait altijd de authenticiteitskwestie op. Hoe betrouwbaar zijn deze verdragen?
“Daar zullen we in een volgend interview op ingaan. Dr. Morrow zei hier zelf het volgende over: ‘redelijke moslims zullen worden overtuigd door redelijke argumenten. De convenanten spreken in die zin voor zichzelf. Echter, hardcore geradicaliseerde islamisten zijn zo gehersenspoeld dat men niet kan redeneren met hen. Zij volgen blindelings wat hen duidelijk en stellig verteld wordt, dat iedereen die het niet eens is met de eigen ideologie, een ongelovige is wiens bloed ‘legaal’ is. Met welke argumenten je ook aankomt, er is geen rede (‘aql) bij een gewelddadige extremist. Ik heb geen interesse om deze mensen te bereiken, maar ik wil mainstream moslims bereiken en voorkomen dat ze in de klauwen vallen van de extremisten en terroristen.’ En ja, ook voor hen is bewijs van authenticiteit belangrijk, daarom volgende week meer!”
Op de zondagen 6, 13, 20 en 27 september 2020 publiceert Nieuw Wij interviews met islamoloog Anne Dijk door Enis Odaci over de verdragen van Mohammed met de christenen – en hun betekenis voor de 21e eeuw. Deze reeks interviews is eerder gepubliceerd op Nieuw Wij, toen Dijk met de vertaling begon. We herhalen deze interviews nu vanwege het verschijnen van het boek en de blijvende betekenis van de verdragen voor de interreligieuze dialoog. Lees ook de informatie over de boekpresentatie op 3 oktober 2020.
De interviewer Odaci spreekt over islamcritici die de authenticiteit vooral zouden betwisten, en in het antwoord van Dijk gaat het alleen over islamitische extremisten. Het is duidelijk dat sommigen héél graag willen dat deze convenanten niet authentiek zijn (nl. islambashers en islamextremisten), net als sommigen héél graag willen dat deze convenanten authentiek zijn.
(Overigens is het beslist niet onredelijk om kritisch te zijn op de islam, net als bij elke andere godsdienst. Het is van belang of dit op een faire en genuanceerde manier gebeurd.)
Maar het belangrijkste lijkt mij, dat de vraag naar authenticiteit niet wordt beslist op ideologische gronden. Er zijn ook wetenschappelijke methoden die hierbij kunnen helpen, namelijk die van de filologie. Al eeuwenlang hebben letterkundigen ervaring met het beoordelen van de authenticiteit van documenten en geschriften.
Een korte rondgang langs enkele wetenschappers leert dat er in de wetenschap sterke twijfels heersen over de authenticiteit van deze convenanten. Het blijkt bijvoorbeeld, dat een van de convenanten, gevonden in een 9e-eeuws christelijk geschiedwerk wel héél goed bij de belangen van de auteurs van dat geschiedwerk past. En zo zijn er nog meer vragen: wat is de oudste bron? Welk belang heeft die bron? Bij welke tijd past (het genre van) het convenant beter? Enzovoort.
Dus ik ben benieuwd naar het vervolg!