Opdat geen onschuldig bloed vergoten wordt

Bij de eerste lezing in 1981 was ik vooral onder de indruk van het moedige pacifistische predikantenechtpaar. Nu ik meer in de context heb verdiept, ben ik bij een tweede lezing met zes vragen het boek ingegaan:

1. Wat was de aanleiding om asielplaats te worden?
2. Hoe kon Le Chambon sur Lignon uitgroeien tot een asielplaats voor Joden?
3. Wat was de rol van kerk en theologie in dat alles?
4. Hoe werd die ‘vrijplaats’ opgebouwd en georganiseerd?
5. Wie hadden de leiding?
6. Was het open of geheim?

Wat maakte dat Le Chambon een asielplaats werd? Ds. Trocmé (1901-1971) wordt in 1934 predikant in Le Chambon-sur Lignon. Samen met zijn vrouw Magda zet hij zich in voor vredeswerk. In 1938 sticht Trocmé samen met zijn collega Theis en de leraar Darcissac het Collège Cévenol, een middelbare school. Door middel van die school proberen zij de ontvolking van het platteland en de toenemende verarming van de regio tegen te gaan.

Ze mikken op onderwijs van hoge kwaliteit voor de kinderen uit de protestantse gemeentes in de buurt. De school wil de leerlingen de principes van geweldloos verzet en internationale solidariteit bijbrengen en opent haar deuren in september 1938. Vier leraren en 18 studenten komen bij elkaar in een ruimte van de kerk (de Temple) van Chambon.

In die jaren is ds. Charles Guillon burgemeester. Ook hij is een verzetsman, maar geen pacifist. Hij ondersteunt het kerkelijk verzet. De school groeit enorm door de toestroom van veel Joodse vluchtelingen.

Op het moment dat de Vichy-regering (1940-1944) van maarschalk Pétain steeds meer Joden interneert in kampen, zoekt Trocmé in 1940 contact met Burns Chalmers, de leider van de Amerikaanse Quakers in Marseille. Trocmé wil met zijn gemeente voedselhulp geven aan Joodse geïnterneerden. Chalmers stelt hem een andere vraag: Wij proberen Joden te laten ontsnappen, maar we hebben geen plaats voor hen om naar toe te gaan. Wil jij, André Trocmé, van jouw plaats en jouw gemeente een asielplaats, een vrijstad maken? Chalmers zegt hem financiële steun toe. Trocmé belooft dat en roept zijn kerkenraad bijeen. Zij stemmen in met het plan. Zo is het begonnen. Vanaf 1940 komen er vrijwel dagelijks Joodse vluchtelingen naar Le Chambon. Magda Trocmé is de altijd aanwezige gastvrouw en het creatieve brein in het onderbrengen van Joden en het zoeken naar wegen om hen naar Zwitserland of Spanje te brengen.

Het hele Franse bergplateau Haute Vivarais was in de oorlogstijd een plek waar vluchtelingen heen konden. Het aantal protestanten op dit plateau bedroeg zo’n 38 procent van de bevolking. Zij staan in een lange vluchttraditie. Zij noemen de periode tussen 1685 (herroeping van het Edict van Nantes) en 1789 (Franse Revolutie) hun woestijntijd. Ze leefden in die periode zoals het Joodse volk na de Uittocht uit Egypte. In die tijd leerden ze de overheid wantrouwen, leerden ze zich te verschuilen, leerden methodes van geweldloos verzet. Ze kwamen als leden van een hechte verdrukte minderheid voor elkaar op. Het landschap hielp enorm. Op een bergplateau kon je je makkelijk verschuilen in de bossen en de bergen. Daar hadden ze eeuwenlange ervaring mee. Dat is de reden dat Le Chambon sur Lignon kon uitgroeien tot asielplaats voor Joden.

Welke rol speelde kerk en theologie bij de vorming van Le Chambon als asielplaats? In de dertiger jaren van de twintigste eeuw kwamen vluchtelingen uit Duitsland en uit de Spaanse burgeroorlog naar Le Chambon en vonden plekken in een van de vele pensions (vakantiegebied) of particuliere huizen. Het was dus vanouds een plaats met een kerk die van opvangen weet.

Trocmé heeft zijn gemeente vanaf de kansel opgevoed. Het bleef niet bij preken alleen. Hij zette bijbelcursussen op in zijn gemeente. Het Bijbelverhaal moest gespeld en uitgespeeld worden. Het ging er om, om de traditie van Gods menslievendheid en van het verzet tegen alles en ieder die mensen onteert op het spoor te komen. Om de veertien dagen gaf Trocmé een bijbelcursus aan 13 mensen die hij in de pastorie uitnodigde. Met hen besprak hij een tekst waarover ze zich in die veertien dagen gebogen hadden.

Trocmé kwam niet met een pasklaar verhaal, maar wilde de gemeenteleden aan het denken zetten. Vervolgens stuurde hij deze dertien mensen als ‘leiders’ zijn gemeente in om met groepjes gemeenteleden hetzelfde te doen. Trocmé wilde zijn gemeenteleden enthousiasmeren. Hij riep hen op om het geleerde in praktijk te brengen. Zo creëerde hij gaandeweg een sterk kader. Met dit kader besprak hij de theorie en praktijk van geweldloze weerbaarheid. Hij trainde hen om ‘het kwade te overwinnen door het goede’.

Behalve de Franse Protestants kerk, woonden er een groot aantal Darbisten (‘Vergadering van gelovigen’) op het plateau. Zij waren zeer solidair met de Joodse vluchtelingen vanuit hun eerbied voor Gods uitverkoren volk. Zij zagen direct de noodzaak in van de opvang van Joodse vluchtelingen. Er ontstond een oecumene van de daad met en rondom de vluchtelingen die bestond uit alle mogelijke soorten protestanten, Joden, Rooms-katholieken en niet-gelovigen. De strijd ging tegen de perverse nazi-ideologie die principieel onderscheid tussen mensen maakt. Dat was de vijand. De Nazi-ideologie en niet de Duitsers als zodanig. Vandaar de principiële keuze voor geweldloosheid. Heb je vijanden lief en dood hen niet.

De families Trocmé en Heis hadden ook hun contacten buiten het plateau met de Quakers. Zoals met Cimade, de hulporganisatie die was opgezet door de Franse protestantse mensenrechtenactiviste Madeleine Barot. Hierin warenveel studenten actief waren die hielpen met het laten onderduiken van Joodse vluchtelingen of om hen naar Zwitserland of Spanje te brengen.

Le Chambon was het middelpunt van een heel groot mensenreddend netwerk. Internationaal werden met succes fondsen bijeengebracht om het werk mogelijk te maken. Omdat het werk celvormig was opgezet, ging het goed. Ieder had een eigen verantwoordelijkheid. Namen werden niet geregistreerd. Trocmé wilde de namen van Joodse vluchtelingen en hun gegevens niet weten. Er waren vervalsers van persoonsbewijzen, maar wie het waren? Niemand wist het, maar steeds waren er op het juiste moment vervalste persoonsbewijzen.

André Trocmé, Edouard Theis en Roger Darcissac vormden een leidende theologische en ideologische drie-eenheid. Zij stuurden aan. Om hen heen was een groot netwerk van gemeenteleden die zich gevoed wisten vanuit de leiding. Ze voelden zich in hun verzet verwant met de Duitse Bekennende Kirche.

Wat mij fascineert is de grote helderheid en openheid over het opvangwerk. Trocmé was principieel tegen liegen. Daar zijn prachtige voorbeelden van. Hij gaf aan de autoriteiten toe dat de gemeente Joden verborg, maar zei dat hij geen lijst met namen van Joden bezat, omdat ‘wij geen onderscheid maken tussen mensen’. Daarbij hoort het niet tot de opdracht van een pastor om de schapen die aan zijn zorg zijn toevertrouwd te verraden.

De jongeren namen die openheid over. Toen de Vichyminister van jeugd Lamirand in de zomer van 1942 naar het rebelse Le Chambon kwam voor een grote jeugdbijeenkomst, een receptie en een kerkdienst, kwam na afloop een delegatie van twaalf oudere leerlingen naar de minister toe met de volgende verklaring:

“Mijnheer de minister, de Franse politie heeft in opdracht van de bezettende macht alle Joodse gezinnen uit Parijs gearresteerd (dat gebeurde op 16 juli 1942). Wij vrezen dat de maatregelen tot deportatie van de Joden binnenkort ook in het niet-bezette Frankrijk (waartoe Le Chambon behoorde) zullen worden toegepast. Wij stellen er prijs op u te doen weten dat er zich in ons midden een aantal Joden bevindt. Toch maken wij geen onderscheid tussen Joden en niet-Joden. Dat zou strijdig zijn met de boodschap van het Evangelie. Wanneer onze vrienden, wier enige zonde het is geboren te zijn in een andere godsdienst, opdracht krijgen om zich te laten deporteren of ook maar te laten registreren, zulle zij de bevelen ongehoorzaam zijn en wij zullen al het mogelijke doen om hen verborgen te houden.”

Tot slot: er valt nog zoveel te vertellen over het ‘wonder van Le Chambon’. Het dorp en de naburige dorpen hebben in 1990 als hoge uitzondering een collectief certificaat van eer gekregen van Yad Vashem. Tweeëndertig inwoners, waaronder de familie Trocmé, Theis en Darcissac, hebben de Yad Vashemvermelding ‘rechtvaardige onder de volkeren’ verkregen. De plaquette voor de inwoners hangt op verzoek van de kerk op het gemeentehuis en niet op de kerk. De hele dorpsgemeenschap was immers betrokken.

Dat maakt het de moeite waard om vandaag van hen te leren. Hoe praktiseer je verzet tegen een onmenselijke ideologie? Schuld belijden is één, nú opkomen tegen onmenselijkheid is twee. We kunnen veel van Le Chambon leren tot op vandaag. Recent nog hebben de dorpelingen onderdak geboden aan heel wat vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Afrika.