Ouderen met migratieachtergrond: zie de hele mens

Cultuursensitiviteit houdt in dat zorgprofessionals zich bewust zijn van hun eigen normatieve kaders waarbinnen ze waarnemen en handelen, en tegelijkertijd open en objectief staan ten opzichte van cultuurverschillen. De praktijk blijkt echter weerbarstig. We zien in de zorgpraktijk dat aannames over etnische groepen soms het uitgangspunt vormen in de cultuursensitieve benadering. Onbewust wordt hierbij – onterecht – uitgegaan van homogeniteit bij etnische groepen. Dingen als taal, het kennen van de cultuur en de daarbij behorende sociale regels, gewoonten en gebruiken van migrantgroepen lijken leidend te zijn. Hoewel dit zonder twijfel stuk voor stuk aspecten zijn die een substantiële rol spelen in de leefwereld van mensen met een migratieachtergrond, schuilt het gevaar in het toeschrijven van gedrag, hulpvragen en signalen aan de culturele achtergrond van mensen met een migratieachtergrond.

Een voorbeeld is een zorgprofessional die vertelt over een van haar cliënten: “Ik sprak met een mantelzorger, en dochter, van een oudere Marokkaanse dame, en zij gaat altijd met haar moeder mee naar de huisarts. Dat doet ze vast zo omdat dat normaal is in Marokko.” Door de culturaliserende bril waarmee deze zorgprofessional naar haar cliënte en diens zorgvragen kijkt, gaat zij voorbij aan wat er mogelijk of zelfs waarschijnlijk nog meer speelt in de leefwereld van haar cliënte. Denk bijvoorbeeld aan de migratiegeschiedenis en levensloop van veel eerste generatie migranten (nu inmiddels ouderen) die de Nederlandse taal niet machtig zijn, met als gevolg onzekerheid en onvoldoende zelfredzaam zijn om alleen naar de huisarts te gaan. Neem hierbij het gegeven dat velen van hen meer dan eens te maken hebben gehad met uitsluiting, discriminatie of andere vormen van stigma. In combinatie met de taalbarrière wordt het pad naar de zorg – en naar vertrouwen in de zorg – dan wel heel smal.

De tendens om cultuur als verklarende factor te nemen bij zorgvragen is beperkend en kan zelfs schadelijk zijn. Door te denken in hokjes wordt immers onvoldoende recht gedaan aan de specifieke leefwereld en ervaring van deze mensen en aan de individualiteit van hun zorgvragen. Deze manier van denken, waarbij mensen tot een enkel aspect van hun bestaan worden gereduceerd (in dit geval een statische culturele identiteit), leidt niet alleen tot eenzijdige beeldvorming. Het resulteert op den duur ook in een toenemende afstand tussen de zorgvrager en de zorgprofessional. Door de culturele aspecten disproportioneel uit te lichten, wordt de nadruk steeds weer gelegd op het anders zijn van de persoon met een migratieachtergrond.

Dit proces, waarbij het identificeren en benoemen van verschillen ten opzichte van jezelf/de norm centraal staat wordt ook wel othering genoemd. Othering kan worden gedefinieerd als het objectiveren van een persoon of groep waardoor voorbij wordt gegaan aan de complexiteit en gelaagdheid van het individu en diens leefwereld. Met alle gevolgen van dien. Een voorbeeld ter verduidelijking, verteld door Nadia over haar ervaring in het ziekenhuis: “Toen mijn dochter werd geboren en ik haar mee naar huis kreeg, merkte ik dat er iets niet klopte. Dus ik ging met haar naar de huisarts en vertelde mijn verhaal: ze maakte spastische bewegingen, draaide met haar ogen. Dat waren dus de epileptische aanvallen die toen al waren begonnen. Het eerste wat de arts zei was: wat spreekt u geweldig Nederlands, waar komt u vandaan? Ik voelde zo de grond onder mijn voeten vandaan zakken. Ik zit met zo’n grote hulpvraag en ik zat er al flink doorheen en dan krijg je dat. Nou dan heb je zoiets van, weet je laat maar. Er wordt gewoon niet naar je geluisterd. Er wordt gekeken naar de buitenkant, naar een beeld en dan wordt er een stempel op gedrukt. Wat echt speelt, wordt dan niet gezien.”

Deze ervaring van Nadia staat niet op zichzelf en is een treffend maar vooral schrijnend voorbeeld van wat er kan gebeuren wanneer culturaliseren en othering de boventoon voeren in de zorg. Stigmatiserende beeldvorming, framing en uitsluiting zijn voor veel mensen met een migratieachtergrond, ook in de zorg, een constante realiteit. Deze ervaringen zorgen niet alleen voor een kloof, maar ook voor een afname van vertrouwen in de zorg en mogelijk crisissituaties thuis.

De vraag rest hoe recht kan worden gedaan aan de meerlagigheid van de leefwereld van mensen met een migratieachtergrond, in het bijzonder ouderen. Vooral deze laatste groep behoeft meer aandacht door vergrijzing en de verhoogde risico’s die zij hebben op bepaalde ziektes, waaronder dementie. Uit onderzoek naar de leefwereld van mensen met dementie komt naar voren dat het stigma van het hebben van dementie zwaarder kan wegen dan de directe gevolgen van de ziekte.

In dit verband is de Sociale Benadering Dementie van Anne-Mei The interessant. In deze benadering is reeds ontrafeld wat er speelt in de leefwereld van mensen met dementie en hun naasten, en waar zij het meest tegenaan lopen. Met name door de eenzijdige beeldvorming die bestaat over mensen met dementie, voelen zij zich niet als volwaardig mens gezien en behandeld. Zij ervaren (te) vaak dat zij gereduceerd worden tot hun patiënt-zijn, terwijl andere aspecten van hun persoon niet serieus worden genomen. Door hun patiënt-zijn wijken zij af van de norm met als gevolg uitsluiting, van de samenleving maar ook in persoonlijke sferen. Vaak gaat dit om onbewuste processen, bijvoorbeeld vragen die op een bepaalde manier gesteld worden, veelbetekenende blikken. En ook nadrukkelijker, wanneer niet meer mét, maar over de persoon met dementie wordt gesproken.

In dezelfde lijn van redeneren hebben ook ouderen met een migratieachtergrond te maken met stigma en eenzijdige beeldvorming met betrekking tot hun etniciteit en hun culturele “afwijking” ten opzichte van de norm. Wanneer bij hen ook nog eens sprake is van dementie en daarbij behorende beeldvormingen, krijgen zij te maken met een complexere vorm van stigma. Deze stapeling van kwetsbaarheden geeft een extra dimensie aan de leefwereld van ouderen met een migratieachtergrond waar nog onvoldoende zicht op is. Het is van belang om deze leefwereld, samen met de mensen in kwestie, te ontrafelen. Zo kunnen we zorgprofessionals de juiste kennis en handvatten meegeven om de ervaren kloof te overbruggen. Dit begint met een andere blik: als we de mens in zijn of haar totaliteit zien – niet slechts een deel ervan – kunnen we verbinding maken en zorg op maat bieden.