Pauselijk bezoek aan Afrika komt op cruciaal moment

Paus Franciscus heeft een wereldwijd overleg bijeengeroepen over de toekomst van de katholieke kerk. Dat overleg, een synodaal proces genoemd, begon al in 2021 en moet volgend jaar worden afgerond. Het is de meest ambitieuze dialoog rond veranderingen in katholieke visies en praktijken sinds de hervormingen van het Tweede Vaticaans Concilie in 1965. Dat is positief en inspirerend voor hervormingsgezinde katholieken, maar verontrustend voor conservatieven.

Naarmate het synodale proces vordert, komen ook de breuklijnen in het moderne katholicisme steeds meer bloot te liggen: rond thema’s als de rol van vrouwen, het celibaat, seksualiteit, het huwelijk, klerikalisme en hiërarchie. Hoe paus Franciscus – die in 2023 tien jaar paus is – die groeiende verdeeldheid aanpakt, zal naar mijn mening grotendeels zijn erfenis bepalen.

Mijn onderzoek heeft zich vooral gericht op hoe de Afrikaanse katholieken kunnen bijdragen aan een consensus rond die omstreden kwesties. De grote vraag is hoe een nieuw pauselijk bezoek aan Afrika op dit moment de uitdagingen en kansen zal aanpakken die Afrikanen identificeren gedurende het synodale proces – en hoe dit de staat van het katholicisme in Afrika zal beïnvloeden.

De katholieke kerk maakt op dit moment haar snelste groei mee in Afrika (recente statistieken tonen een groei van 2,1 procent tussen 2019 en 2020). Op het totale aantal van 1,36 miljard katholieken wereldwijd, zijn er nu 236 miljoen Afrikanen (20 procent van het totaal). En de Afrikaanse katholieken groeien niet alleen in aantal. Ze vinden ook het christendom opnieuw uit en herinterpreteren het. Ze doordringen de katholieke kerk met een nieuwe taal en spirituele kracht vanuit hun eigen praktijken.

Gezien haar expansie is de katholieke kerk in Afrika sterk gepositioneerd als centrale motor van het sociale, politieke en spirituele leven. In veel situaties waar de structuur van de samenleving zwak is door oorlog, humanitaire rampen of ziekte, biedt de kerk een gemeenschap van hoop.
De Democratische Republiek Congo heeft bijvoorbeeld met 2185 het grootste aantal katholieke gezondheidsinstellingen in Afrika. Kenia komt met 1092 instellingen op de tweede plaats, Nigeria met 524 op de derde. Bisschoppen hebben ook vreedzame protesten gemobiliseerd tegen het geweld in de Democratische Republiek Congo en Nigeria.

Een ander belangrijk kenmerk van het katholicisme op het Afrikaanse continent is het grote aantal jongeren. Centraal in het pleidooi van paus Franciscus voor Afrika staat zijn oproep aan kerken, religieuze groeperingen en regeringen om solidair te zijn met jongeren. Hij noemt hen “de kerk van nu”.

Dat verwoordde de paus ook zo in november vorig jaar tijdens een synodaal overleg met Afrikaanse jongeren. Hij hekelde de uitbuiting van Afrika door bedrijven en andere landen. Hij veroordeelde ook de vernietiging door oorlogen, ideologisch geweld en een beleid dat jonge mensen van hun toekomst berooft.

Het bezoek van paus Franciscus aan Afrika past binnen het synodale proces. Hij brengt de boodschap van een nederige en barmhartige kerk naar delen van Afrika waar hard wordt geleden: de Democratische Republiek Congo en Zuid-Soedan. Die twee landen tonen de impact van het neoliberale kapitalisme en de effecten van slavernij, kolonialisme en imperialisme. Die fenomenen hebben de meest destructieve economische, sociale en politieke omwenteling in de moderne Afrikaanse geschiedenis ontketend.

Franciscus komt vooral luisteren naar de armen, naar jongeren en naar vrouwen die verkracht zijn tijdens conflicten. Hij hoopt er ook de verborgen wonden van seksueel misbruik in de kerk aan te pakken. De paus zal tijdens zijn bezoek zien hoe oorlog, dictatuur en ecologische rampen gewone mensen de toegang tot land, arbeid en onderdak ontzeggen. Volgens Franciscus zijn die drie factoren essentieel voor de keuzevrijheid van armen.

Franciscus zal tijdens zijn bezoek ongetwijfeld een warm welkom krijgen: de meeste Afrikaanse katholieken verwelkomen zijn boodschap van een arme en barmhartige kerk, omdat die boodschap aansluit bij hun eigen uitdagingen. Maar er zijn veel Afrikaanse katholieken, vooral hooggeplaatste kerkleiders, die het moeilijker hebben met zijn hervormingsagenda.

De vorige twee pausen moedigden een centraliserende tendens aan, met onvoorwaardelijke loyaliteit van Afrikaanse bisschoppen aan Rome. Die bisschoppen verzetten zich dan ook tegen pogingen van Afrikaanse theologen om de katholieke overtuigingen en praktijken te moderniseren en meer Afrikaans te maken om aan lokale behoeften en omstandigheden te voldoen. Dat heeft ertoe geleid dat sommige Afrikaanse bisschoppen zich ook ongemakkelijk voelen bij de progressieve agenda van paus Franciscus op het gebied van bevrijdingstheologie, openheid rond homoseksuele katholieken, veroordeling van kerkelijke privileges en macht en een rol voor vrouwen in leidende functies.

In plaats van een kerk met een Afrikaanse identiteit, hebben sommige katholieke bisdommen net middeleeuwse tradities omarmd – zoals Romeinse rituelen en het gebruik van Latijn. Zo hebben ze gewone Afrikaanse katholieken van zich vervreemd, vooral jonge mensen.

Paus Franciscus heeft het al verschillende keren gehad over een stem voor Afrika in de kerk, en in de wereld. Maar veel Afrikaanse katholieken vragen zich af hoe dat moet gebeuren, nu er voor het eerst in dertig jaar maar één Afrikaan een belangrijke uitvoerende functie bekleedt in het Vaticaan.

Aartsbisschop Protase Rugambwa uit Tanzania is er secretaris van de Congregatie voor de Evangelisatie van de Volkeren, een afdeling van het Vaticaan. Veel Afrikaanse katholieken hopen dat de paus tijdens zijn bezoek in volgende maand nieuwe Afrikaanse benoemingen in het Vaticaan zal aankondigen. Ze hopen ook dat hij een pauselijke commissie voor Afrika zal instellen, vergelijkbaar met de Latijns-Amerikaanse commissie die in 1958 werd opgericht. Zo’n commissie is een belangrijke manier om Afrikaanse katholieken

Franciscus is nog niet volledig hersteld van de gezondheidsproblemen die hem afgelopen juli zijn reis deden annuleren. Dat hij de reis toch maakt, toont aan dat Afrika er voor hem toe doet. Door de sessies die de paus zal houden met Afrikanen, vooral met jonge mensen, is de hoop dat de katholieke kerk in Afrika kan helpen bij de aanpak van de oorzaken van oorlog en lijden in de Democratische Republiek Congo en Zuid-Soedan. En dat ze kunnen helpen om de obstakels uit de weg te ruimen voor de hervorming van de kerk in Afrika.