Theatervoorstelling ‘Gevaarlijke namen’ monument voor genocide Srebrenica

In Nederland wonen zo’n 3.500 Dutchbatveteranen. De Bosnische gemeenschap in Nederland telt ruim 60.000 zielen. Toch gaat het als we over de genocide in voormalig Joegoslavië praten meestal over Dutchbat. Terwijl voor Dutchbat het verhaal pas in 1994 begint, begon de oorlog voor de Bosniakken (Bosnische moslims) twee jaar eerder. Mannen verdwenen in concentratiekampen en vrouwen werden stelselmatig verkracht in speciaal daarvoor ingerichte ‘hotels’. Servische milities, ondersteund door het Joegoslavische Volksleger, probeerden Oost-Bosnië te zuiveren van alles wat geen Servisch bloed had. Serviërs die het opnamen voor hun niet-Servische buren liepen ook gevaar. In het theaterstuk wordt er dan ook nadrukkelijk voor gekozen om het verhaal te vertellen vanaf 1991, het jaar waarin Joegoslavië uit elkaar viel.

Boy Jonkergouw, regisseur van Gevaarlijke Namen: “Toen ik deze voorstelling probeerde te verkopen, zeiden sommige theaterprogrammeurs: ‘Srebrenica, dat weten we nu wel.’ Maar ik kon alleen maar voorstellingen vinden die het verhaal van Dutchbat centraal stellen. Meestal gaat het dan om Dutchbatters die uitleggen hoe machteloos ze waren. Helemaal waar, maar de overlevenden zitten niet te wachten op Dutchbatters die zich verdedigen. Zij zien liever dat ze vertellen wat ze destijds hebben gezien.”

Gevaarlijke Namen is een confronterende voorstelling waarin de Dutchbatter (Ray) en de Bosnische overlevende (Alma) niet als slachtoffers, maar als getuigen-deskundigen worden gehoord. Over veel zijn zij het eens, maar in de voorstelling wordt ook duidelijk waar hun meningen en verwerkingsprocessen nog botsen. “Dutchbatters weten niet hoeveel pijn ze soms veroorzaken met uitspraken die ze doen,” zegt Alma Mustafić, wiens persoonlijke verhaal en dat van haar familie centraal staat in het stuk. “Maar Dutchbatters zijn niet onverschillig. De onverschilligheid lijkt vooral groot bij het Nederlandse publiek. Mensen weten niet wat er gebeurd is, en dat doet pijn.” “In het toneelstuk vertellen we het verhaal van mijn familie”, vertelt Alma, “dat leed staat symbool voor het leed van de Bosniaks. Ik wil dat mensen weten dat de nationalistische Serviërs (Cetniks) tot op de dag van vandaag ontkennen dat er genocide gepleegd is. Terwijl Servië wel een plek aan de onderhandelingstafel heeft bij de EU. Het is zo belangrijk om genocide te erkennen, want slachtoffers voelen zich niet erkend in hun leed terwijl de daders de wind in de rug hebben. De moord op mijn vader, dat is een gemis, een pijn die nooit over gaat. Daar leef ik mee. Waar ik niet mee kan leven, dat is de ontkenning van de genocide door de Servische nationalistische regering en de onverschilligheid in het westen. Ik wil dat deze voorstelling daar iets in verandert. Dat als we zeggen ‘dit nooit meer’ het ook echt nooit meer betekent.”

Alma vindt het belangrijk om het verhaal samen met een Dutchbatter te vertellen, naast elkaar. “Het leed is zo groot en wij voelen ons vaak een roepende in de woestijn. Maar als Ray zegt ‘ik heb dat gezien’, dan luisteren de mensen wel. Dat helpt ons. Als je elkaar leert kennen, ontstaat er ook medeleven aan beide kanten. Dat hebben de Dutchbatters ook nodig, om te horen dat wij het ze niet kwalijk nemen. Een psycholoog laat een Dutchbatter met PTSS misschien begrijpen waarom hij zich zo voelt, maar als Dutchbatters en overlevenden met elkaar praten, kunnen we samen echt verder komen. We moeten ook leren van Srebrenica, dat je niet neutraal kunt zijn bij een genocide. Je moet een kant kiezen, want door neutraal te zijn kies je de kant van de agressor.”

Ook voor Dutchbatter Ray is het belangrijk om het hele verhaal van twee kanten te belichten: “Ik hoop echt dat mensen na het zien van de voorstelling gaan Googelen naar wat er allemaal gebeurd is, dat ze zich gaan verdiepen. Ik wil de echte gebeurtenissen vertellen. Dutchbatters hebben de neiging om zich te blijven verdedigen, vaak ook uit schaamte; ‘we hebben het goed gedaan!’. Maar we moeten ook vertellen wat er niet goed ging. De erkenning voor Dutchbat is er gewoon, niemand hoeft daaraan te twijfelen. Maar als je hebt gezien dat daar een genocide gaande was, waarom vertel je dat niet? Gelukkig zie ik dat behoorlijk wat Dutchbatters meer gaan praten.”

Bij Ray overheerst nu vooral de schaamte. “Ik schaam me heel erg, vooral voor mijn onverschilligheid, toen. Het zal een overlevingsmechanisme zijn geweest, maar op het moment dat ik die mannen van de vrouwen scheidde, voelde ik er helemaal niks bij. Ik weet dat ik nog maar een kind was, maar ik kan het mezelf maar moeilijk vergeven.”

Boy Jonkergouw: “Na meerdere voorstellingen met veteranen zei Dion van den Berg van PAX: ‘Waarom maak je geen stuk over de nabestaanden en de slachtoffers?’ Dat wilde ik graag doen, en zeker samen met Alma. Veel HBO-studenten in Nederland weten niet eens wat Srebrenica inhoudt, hebben er nog nooit van gehoord. En de Nederlanders die het wel weten, kennen het verhaal pas vanaf 1994, terwijl de bredere context zo belangrijk is bij het doorgronden van wat aan genocide voorafgaat. Uiteindelijk moet iedereen het echte verhaal leren kennen. Ik heb intensieve gesprekken met Ray en Alma gevoerd toen ik begon te schrijven aan het stuk. Elk woord, elke zin van het script is authentiek. Het moet zo goed kloppen dat ze nergens het idee hebben dat ze iets moeten acteren.”