Van onvrede naar inclusieve veiligheid

Na de val van de Muur, in 1989, ging het goed met de democratie. Maar de laatste vijftien jaar staat de democratie onder druk. In autocratische staten, in landen in transitie, maar ook in een gevestigde democratie als Nederland. Het gevoel heerst dat besluiten niet worden genomen op basis van een inclusieve belangenafweging waardoor mensen zich achtergesteld en niet serieus genomen voelen. Denk aan het toeslagenschandaal en de wijze waarop belangen van de Groningers moesten wijken voor economische belangen die verband hielden met de gaswinning.

Waar mensen, groepen zich buitengesloten voelen, ontstaan subculturen, worden getto’s gecreëerd van mensen die zich afzetten tegen een maatschappij waarin zij geen kansen krijgen of denken te kunnen krijgen. Als zij de maatschappij gaan zien als tegenstander en vijand, ontstaat een gevaarlijke situatie. Om dat gevaar inderdaad uit de weg te gaan is het belangrijk dat mensen niet als groep worden ‘weg gezet’, dat andere opvattingen die de rechtsorde respecteren er mogen zijn, ook al hoeven we het niet met alles eens te zijn, dat ieder mens in zijn waardigheid wordt gerespecteerd, dat we tot een vorm van samen leven komen die aanvaardt dat er andere opvattingen leven dan de dominante visie.

De binnenlandse problemen strekken zich uit tot voorbij onze grenzen. Want hoe kunnen we in buitenlandse conflictgebieden aan vrede en veiligheid bouwen, als de basis waarop ons eigen land is gebouwd op haar grondvesten staat te schudden?

Traditioneel beantwoorden overheden bedreigingen van buitenaf met militair vertoon vanuit angst en onzekerheid. Daarmee willen ze laten zien dat wij nog steeds meetellen in de internationale arena, en dat we bereid én in staat zijn voor onze belangen op te komen, bijvoorbeeld om onze toegang tot natuurlijke hulpbronnen zeker te stellen.

Deze reactie vormt echter op zichzelf een bedreiging voor de vrede en veiligheid die zij zeggen na te streven. Door angst kunnen burgers dingen accepteren die zij anders zouden afwijzen. Angst kan op die manier zaken die wij belangrijk achten zoals onze vrijheid, de democratie en de rechtsstaat, de internationale rechtsorde, mensenrechten en menselijke waardigheid, en daarmee ook ware vrede en veiligheid ondermijnen.

De begrippen ‘veilig’ en ‘veiligheid’ zijn afgeleid van het inmiddels uit onze taal verdwenen woord ‘veil’ dat te maken heeft met een relatie tussen mensen waarbij trouw en vriendelijkheid en rol spelen. Een omgeving die vertrouwd aanvoelt, waar je je gewaardeerd weet en waarin je je positief verbonden weet met anderen. Die oorspronkelijke betekenis komt terug in uitdrukkingen als ‘je ergens veilig voelen’.

Maar bij de meeste andere gebruiksvormen van de woorden ‘veilig’ en ‘veiligheid’ komen juist heel andere betekenissen bovendrijven. Dan gaat het om het afdekken van risico’s, om het jezelf afschermen tegen een als vijandig ervaren buitenwereld en om het in stelling brengen van allerhande middelen om het kwaad in die buitenwereld te kunnen bestrijden.

Onder de noemer ‘veiligheid’ wordt een beroep op ons gedaan om mensen in onze omgeving in de gaten te houden en afwijkend gedrag te rapporteren. We accepteren dat we zelf ook in de gaten gehouden worden en stemmen in met vergaande maatregelen bedoeld om onze samenleving tegen kwaadwillenden te beschermen.

Niet ’trouw’ en ‘vriendelijkheid’ horen bij de zo opgevatte veiligheid, maar ‘wantrouwen’, ‘op afstand houden’ en ‘bestrijden’. De paradox is echter dat we ons door veel zogeheten veiligheidsmaatregelen helemaal niet veiliger gaan voelen. Mensen met een afwijkende levensstijl gaan we mijden; we worden achterdochtig en angstig. Door – inmiddels zelfs met automatische wapens – patrouillerende politieagenten en militairen bij openbare gebouwen worden we geconfronteerd met de – kennelijk – grote gevaren die onze samenleving bedreigen Op zich is er natuurlijk niets tegen reële beveiligingsmaatregelen die niet stigmatiseren. Dat kun je beveiliging noemen. Maar een bijkomend effect is dat we die beveiligde plekken voortaan maar gaan mijden met als neveneffect: de Tweede Kamer als vesting, omdat volksvertegenwoordigers worden ‘beveiligd’.

Tegelijkertijd krijgen we van politiek en commentatoren te horen dat ISIS en Poetin het uiteindelijk op ons voorzien hebben en dat we ons de afgelopen 25 jaar ten onrechte veilig hebben gewaand terwijl we onze legers in omvang terug hebben gebracht. De veranderde internationale situatie maakt volgens velen en forse verhoging van het defensiebudget noodzakelijk.

Zelfs vluchtelingen die bij ons een veilig heenkomen zoeken, vormen een bedreiging voor onze veiligheid, zo heet het. Er worden weer nieuwe muren in Europa opgetrokken om hen tegen te houden. De marine wordt ingezet. Onder de vluchtelingen zouden zich mensen bevinden die alleen naar Europa trekken om de oorlog naar onze regio uit te breiden. Rond de bouwplannen van nieuwe asielzoekerscentra is de vermeende bedreiging van de veiligheid van de omwonenden een belangrijk issue. Dit geeft beroering onder tegenstanders van azc’ s die er op haar beurt voor heeft gezorgd dat juist de veiligheid van azc-bewoners, die al met zoveel onveiligheid geconfronteerd werden, in het gedrang kwam.

De vraag is of we verder die kant op willen. Of we in voortdurende angst voor onze buren willen blijven leven, voor mogelijke aanslagplegers, voor ISIS, Poetin of voor asielzoekers.

Of we steeds maar meer beschermingsmaatregelen willen tegen reële of vermeende dreigingen. Cameratoezicht, muren, hekken en poortjes, meer blauw op straat, verhoging van de defensie-uitgaven. Misschien zelfs wel een nieuwe Koude Oorlog waarin – zoals weleer – niemand zich meer veilig kan voelen door de ‘wederzijds gegarandeerde afschrikking’.

Of proberen we, ter wille van werkelijke veiligheid, de weg te gaan van de toenadering? Vertrouwen wekken door het zelf ook uit te stralen? Interesse tonen in de ander, just ook in het anders-zijn, zodat ‘onbekend’ en ‘onbemind’ verdwijnen? De ander vriendelijk bejegenen in plaats van wantrouwend of zelfs vijandig? Coöperatie in plaats van confrontatie, geen exclusieve veiligheid voor onszelf alleen, maar inclusieve veiligheid voor alle wereldburgers?