Een raadsel: een man en zijn zoon krijgen een ernstig auto-ongeluk. De vader overlijdt ter plekke. De zoon wordt naar het ziekenhuis gebracht, rechtstreeks de operatiekamer in. De chirurg kijkt naar de jongen en zegt: “Ik kan deze jongen niet opereren, hij is mijn zoon!”. Rara hoe kan dit?
De meeste mensen die dit raadsel horen komen niet tot de oplossing. Ze denken aan een adoptievader, een homostel, eentransgender persoon, een pluspapa, een culturele vader of een voogd. Het zijn allemaal realistische antwoorden. Dat de chirurg niet een vader, maar ook een moeder kan zijn, komt vaak niet als eerste op bij mensen. Onbewust linken we bepaalde rollen, gedrag en talenten aan een biologisch geslacht. Dat ‘linken’ is waar gender omgaat. Overal – of het nu Nederland, Syrië of Zuid-Soedan is – zijn er bepaalde normen en verwachtingen over de manier waarop mannen, en vrouwen, zich moeten gedragen, hoe ze eruit moeten zien en hoe ze zouden moeten denken. In patriarchale samenlevingen worden kenmerken als dominantie, onafhankelijkheid, assertiviteit, en leiderschap over het algemeen meer toegeschreven aan mannen. Terwijl kenmerken als vriendelijkheid, zorgzaamheid, en behulpzaamheid meer toegeschreven worden aan vrouwen. Deze diepgewortelde onbewuste vooroordelen kunnen leiden tot onderdrukking, uitsluiting en gewelddadig conflict.
Waarom genderongelijkheid conflict kan veroorzaken
Hoewel er verschillen zijn tussen landen, is er nog in geen enkel land sprake van gendergelijkheid: gelijke behandeling van mannen en vrouwen. PAX streeft naar inclusieve vrede en doet dat mede door in te zetten op gendergelijkheid. Gender heeft invloed op alle lagen van de samenleving aangezien het een belangrijk en ongelijk machtssysteem vormt: het patriarchaat, waar mannelijkheid wordt bevoordeeld en vrouwelijkheid stelselmatig wordt achtergesteld. Genderongelijkheid, zoals we weten vanuit onderzoek en onze eigen werkpraktijk, is een causale factor in gewelddadige conflicten en verergert de impact van dit geweld. Geweld tegen vrouwen is bij genderongelijkheid vaak niet strafbaar. Vrouwen hebben, naast dat ze te maken krijgen met dit geweld, niet dezelfde kansen en rechten als mannen en hebben geen zelfbeschikking, ze kunnen niet meebeslissen op lokaal en ook niet op nationaal niveau, ze hebben minder kans op onderwijs en werk. Er is bovendien een directe relatie tussen de mate van genderongelijkheid en gewapend geweld. Tegelijkertijd spelen gender en gendergelijkheid een belangrijke rol in het creëren van vrede.
De rol van gender als het conflict al gaande is
Ten tijde van conflict kunnen traditionele genderrollen meer benadrukt worden. Deze gendernormen kunnen een oorzaak zijn van conflict, wanneer mensen bijvoorbeeld op basis van sekse, geen gelijke toegang hebben tot onderwijs, werk of macht.
Tijdens conflictsituaties hebben traditionele genderrollen vaak invloed op de posities die vrouwen en mannen nemen. Vaak wordt van mannen verwacht dat ze kracht tonen en de wapens oppakken, terwijl van vrouwen wordt verwacht dat ze ervoor zorgen dat de familie overleeft en dat ze daarbij bescherming nodig hebben.
Niet alleen hebben de genders andere rollen in conflict, maar de impact op vrouwen en mannen is ook anders. Vrouwen en meisjes zijn namelijk vaker slachtoffer van seksueel oorlogsgeweld en worden ook vaker ontheemd dan mannen. Ondanks deze rollen is de realiteit niet zwart-wit, vrouwen zijn ook zeker actief in gewapende strijd en mannen kunnen ook slachtoffer zijn van seksueel geweld.
De rol van gender in vredesprocessen
Conflicten zijn dus niet genderneutraal, maar ook de daarbij horende vredesprocessen en veiligheidsvraagstukken zijn dat niet. Gender is namelijk ook van belang in hoe mensen op verschillende manieren wel of niet een bijdrage kunnen leveren aan vrede en veiligheid. Een voorbeeld hiervan is dat in het leger en in de politiek, maar ook bij vredesonderhandelingen, mannen en mannelijkheid nog altijd domineren, terwijl vrouwen vaak voortrekkersrollen vervullen binnen vredesbewegingen en belangrijke informele vertegenwoordigers zijn van hun gemeenschappen.
Uit onderzoek is gebleken dat vredesprocessen waar vrouwen betrokken zijn vaker tot een vredesovereenkomst leiden en dat een vredesovereenkomst waarbij alle genders zijn betrokken, duurzamer is. Een groter deel van de samenleving is vertegenwoordigd en kan besluiten rond politieke inspraak, ontwapening, gerechtigheid en verzoening mede vormgeven. Wanneer er niet naar gender wordt gekeken en wanneer vrouwen en non-binaire personen worden uitgesloten van het vredesproces, dan is er opnieuw een grotere kans op instabiliteit en onveiligheid. Dat komt omdat de belangen van een meerderheid van mensen met diverse achtergronden dan niet wordt meegenomen en er daardoor voorbij wordt gegaan aan de diepere oorzaken van conflicten en ongelijkheid. Verder laat onderzoek zien dat hoe meer vrouwen deelnemen aan geweldloze protestbewegingen, des te succesvoller deze zijn. Een hogere mate van leiderschap van vrouwen en frontlinieparticipatie zorgt ervoor dat de beweging langer geweldloos blijft en via geweldloze tactieken vaak de grootste impact wordt bereikt. Mede doordat in de weken en maanden waarin vrouwen en mannen zij-aan-zij met honderdduizenden de straat op gaan, de zaden worden geplant voor een toekomst van meer gendergelijkheid en inclusieve democratie.
PAX probeert daarom via ons vredeswerk gendergelijkheid te vergroten en daarmee gewelddadig conflict te voorkomen. PAX draagt bij aan duurzame vrede door gericht participatie en politieke invloed van vrouwen in vredescomités en vredesprocessen te vergroten, door vrouwelijke leiders te versterken en door gendernormen ter discussie te stellen. Het goede nieuws is dat gender, dus onze ideeën en normen, veranderlijk zijn. Onze oma’s hadden een stuk minder rechten dan wij en ook onze opa’s zaten gevangen in een benauwder keurslijf. Wij kunnen ons nu veel meer laten leiden door onze eigen talenten en passies. Maar ook in Nederland zijn we er nog lang niet en is feministisch activisme keihard nodig. Een feministisch activisme dat als een rode lijn door onze wereld loopt, naar de conflictgebieden waar PAX werkt. Macht hebben we samen, en des te creatiever en niet-gewelddadig wij gezamenlijk op kunnen komen voor gendergelijkheid en het stoppen van gendergeweld, des te duurzamer vrede.
Vredeswerk PAX voor vrede en gender in Zuid-Soedan
In Zuid-Soedan speelt gender een belangrijke rol bij geweld en conflict. Bijvoorbeeld in Nuer- en Dinka-gemeenschappen in Zuid-Soedan, waar vee het financieel systeem vormt. Op basis van patriarchale normen proberen mannen te voldoen aan de rol van beschermer en broodwinner en voldoende koeien te verzamelen voor de bruidsschat. Samen met schaarse graasgrond, veeroof én wapens na jaren van conflict vormt dat een gevaarlijke cocktail. Tijdens die conflictjaren werden vrouwen steeds vaker hoofd van het huishouden, waardoor zij meer invloed in hun gemeenschap hebben. Die zetten zij in om het gebruik van de bruidsschat te veranderen en afspraken te maken met buurgemeenschappen over het lokaal berechten van veerovers en zo gewelddadige wraak te voorkomen. Tegelijkertijd zien we dat vrouwen vaak niet meer opkomen voor hun belangen of die van hun gemeenschap, omdat geweld tegen vrouwen – waaronder verkrachtingen – wordt ingezet als wapen. PAX steunt lokale vrouwengroepen om conflicten te helpen voorkomen en oplossen. Zo zijn er vrouwengroepen die veerovers bezochten en hen ontmoedigden om te gaan roven. Op nationaal niveau ondersteunt PAX vrouwelijke activisten, advocaten en parlementariërs die invloed uitoefenen op wetgeving en rechtspraak. Gloria Albert Pitya werkt bij een partnerorganisatie van PAX, waar zij zich inzet om vrouwen te betrekken bij de besluitvorming op nationaal niveau: “Als vrouwen niet aan tafel zitten om te bespreken wat ze willen, zal het beleid hun belangen niet weerspiegelen.”
Dit artikel is afkomstig uit PAX Magazine.
