Joost Lagendijk, voormalig Europarlementariër en tegenwoordig columnist voor de Turkse krant Todays Zaman, schreef onlangs het boek De Turken komen Eraan, waarin hij een aantal (Nederlandse) vooroordelen over Turkije aanpakt en bespreekt. Een belangrijke eerste stap is om je te realiseren dat Turkije niet een islamitisch land per se is. “Het Osmaanse rijk was een multiculturele, een multi-religieuze staat, waar tot wel 30% van de bevolking niet moslim was.” Moslims, Joden, Armenen leefden in Istanboel redelijk goed samen.
Na een onafhankelijkheidsoorlog riep Mustafa Kemal Atatürk in 1923 de Republiek Turkije uit. De legerleider uit Salonika was vastbesloten om alles om te gooien. Turkije moest een moderne en bovenal seculiere natiestaat worden. De islam zou bevrijd worden van alle poespas en tierelantijnen, en zo vormgegeven dat zij paste in de twintigste eeuw. “Gelukkig is hij die kan zeggen: Ik ben een Turk”, sprak Atatürk de gevleugelde woorden. De Turk is modern, hardwerkend, moslim en seculier.
Vanaf dat moment was religie geen alomtegenwoordige begeleider van het aardse leven meer; en stond aan het hoofd niet langer de Sultan, maar een bureaucratisch instituut dat alles wat met religie te maken had organiseert, inspireert en controleert. Diyanet, het Presidium voor Religieuze zaken, staat onder controle van het ministerie van Algemene Zaken en heeft als taak moskeeën te bouwen en te controleren, en het is de werkgever van alle imams. Lagendijk: “Doordat hiermee de religie volledig onder controle van de regering kwam te staan, heeft het moeten accepteren dat het niet alleen de soennitische leer moet verkondingen, maar ook het Turks nationalisme. Dat verklaart ook dat er binnen Diyanet (tot nu toe) geen ruimte is voor het gedachtegoed van meer mystieke broederschappen, laat staan voor bijvoorbeeld de alevieten.”
Deze ontwikkeling is tot op de dag van vandaag van groot belang voor de verhouding tussen religie en politiek in Turkije. Misschien is dat ook wel een reden dat de huidige premier, Recep Tayyip Erdogan, vroom moslim én politicus, door velen direct gezien wordt als een wolf in schaapskleren. Hij is een democratisch gekozen minister president die in werkelijkheid het hele land zou willen islamiseren.
Een ander misverstand is, volgens Lagendijk, de idee dat de huidige strijd gevoerd wordt tussen islamisten en secularisten. Het ene kamp geleid door Erdogan, en het andere door de oude, kemalistische elite van Turkije. “Turken zelf hebben ook de neiging langs deze scheidslijnen te denken, maar de eigenlijke strijd vindt plaats tussen twee verschillende interpretaties van het secularisme,” legt Lagendijk uit. Kan een seculiere staat alleen bestaan wanneer religie volledig uit het openbare leven geweerd wordt? Maakt die controlerende rol van de politiek niet juist dat er een (te) nauwe band is tussen religie en politiek? Zou er een mildere vorm mogelijk zijn waarbinnen er ook voor zichtbare religiositeit een plaats is?
Zo ook zijn de spanningen tussen verschillende groepen binnen de islam veel groter dan die tussen bijvoorbeeld moslims en christenen in Turkije. De religie van de meerderheid, de soennitische islam, botst hevig met het meer mystieke alevitisme. Lagendijk: “Het herinnert mij heel erg aan mijn eigen jeugd. Ik ben Nederlands Hervormd opgevoed en wij hadden altijd de grootste problemen en discussies met de gereformeerden. Zij zijn ook protestant maar van een andere stroming en hoe dichter je bij elkaar zit, hoe meer je elkaar probeert te overtuigen dat jouw opvatting de enige ware is. De katholieken, ja, zij hadden bijna een andere godsdienst en daar hadden we niet zoveel mee, die waren zó verschillend. Ik zie die strijd die we vroeger hadden in Nederland tussen hervormden en gereformeerden nu terug tussen de soennieten en de alevieten.”
Misschien is Turkije veel minder ver van ons bed dan wij denken en moeten we onze ideeën over die republiek aan de rand van Europa opnieuw onder de loep leggen. Wordt de ander pas ‘vreemd’ wanneer hij in beeld is?
Els Duran is freelance journalist, onder andere voor de IKON. Zij deed de research voor deze aflevering van LUX. Daarnaast werkt Els aan een vervolg op www.citizensofnowhere.net.
Democratisch gekozen is al een begrip dat verschillend wordt geïnterpreteerd.
Democratie houdt niet op bij stembus, waarbij autocratische leiders vaak teveel invloed hebben op media en oppositie het moeilijk gemaakt wordt, om niet van erger te spreken. Hoeveel journalisten zitten in Turkije gevangen? Als er geen persvrijheid is, geen onafhankelijke rechtspraak en oppositie niet in vrijheid kan functioneren, is er geen sprake van democratie. Dat er binnen de Islam verschillende stromingen zijn, zoals ook onder het Christendom, is helder. Dat men elkaar bestrijdt en dezelfde God aanbidden, is al te zot voor woorden.
Maar stel dat daar in Turkije net zoveel andere levensbeschouwingen zich daar zouden vestigen als in West Europa, hoe tolerant zou men zijn jegens geheel nieuwe stromingen, die daar willen functioneren zoals in landen van herkomst men gewoon is? Stel dat er een grote nieuwe religieuze stroming binnenkwam met een heel onderscheidende exposure? Met afwijkende normen/waarden?
De wereld wordt een dorp, maar de ontwikkelingen onder inwoners verschillen enorm. Dat voegt zich samen in 30 jaar in West Europa, gelijk op met de ontzuiling en scheiding kerk en staat zoals nooit tevoren. Plus allerlei razendsnelle ontwikkelingen op technologisch gebied. Meer individualisme en welvaart.
De hele bevolkingssamenstelling is in 30 tot 40 jaar tijd extreem veranderd in de stedelijke gebieden. Daardoor weer grotere politieke afstand en mentale afstand tussen steden en platteland. Sociologische lat ligt hier hoog, maar hoogte is niet oneindig. Wat top down en ondemocratisch is opgelegd kreeg via Fortuyn (socioloog) gestalte,die immigratie wilde beperken en focus leggen op integratie. Het is nu een gefragmenteerde samenleving door middel van culturele zuilen en een nieuwe religie met dominante exposure, als enige onder de vele anderen. Zelfs aanhangers van de cultuurbepalende religie zijn, behalve op de Veluwe, niet te onderscheiden van de rest. Op waar Fortuyn woorden aangaf, is destijds niet geanticipeerd, maar gedemoniseerd. Wie de tolerantie-meetlat wil leggen langs de West Europese landen, zou de vraag eerst moeten stellen hoe zou de bevolking in landen van herkomst van circa 170 culturen gereageerd hebben als de situatie omgekeerd was? Om nog maar niet te spreken dat de president van Turkije meent ook president te zijn van mensen die niet meer in zijn land wonen en daar actief zich mee bemoeit, al is het de derde generatie of verder. Problemen in regio’s ook naar NL geïmporteerd worden en spanningen opleveren.
Wat de verzuiling inhield, was ook dat men een gedeelde historie heeft wat via het DNA toch meekomt, Nederlands spreekt en ook de grondrechten kan plaatsen als een onderling evenwicht. Nu zie je maar al te vaak shoppen uit die grondrechten en interpreteren zoals het een bepaalde groep uitkomt. Er zou dus veel en veel meer aandacht voor moeten komen, dat al die immigrantengroepen niet als vanzelfsprekend daarin kunnen/willen integreren. Wat is de prioriteit-volgorde van die grondrechten. De kwestie van die nu verboden Vereniging Martijn is daar een voorbeeld van. Als dat al zo moeilijk is, is er weinig hoop als het gaat om religies. Er moet toch een onderstroom zijn van ongeveer gelijkluidende normen/waarden onder al die culturen. De huisjes kunnen verschillen, maar de betonpalen zijn hetzelfde. Daar had veel steviger van meet af aan op ingezet moeten worden. Integreren is meer dan alleen werk en taal spreken. Via asiel en gezinshereniging gaat de omvang van immigratie groter en groter worden. Dat beheerst politiek in NL en EU niet en overkomen de populaire landen dus domweg ,waar men zich het liefst vestigt. De mobiliteit is zoveel groter geworden intussen vergeleken bij de tijd dat internationale verdragen ontstonden. Als die hulpeloosheid vanuit politiek maar voort gaat, dan komen er tegenkrachten via de stembus. Ingewikkelder hoef je het niet te maken. Europa is US niet, of andere typische immigratielanden, waar oorspronkelijke bevolking naar de marge is geduwd. Je kunt er een morele afkeuring geven aan gevolgen, maar dat heeft evenals de immigratie een eigen dynamiek, waar huidige partijen, al of niet binnen de EU, nauwelijks invloed op hebben. De zwijgende meerderheid zwijgt helaas te lang en op den duur kunnen processen niet meer gestopt worden. Autocraten benutten trouwens die passiviteit alom in hun voordeel.