In mijn ogen een omissie. Ooit schreef ik een paper voor een conferentie over ethiek en spiritualiteit met de titel: De immanente hemel: spirituele (post)metafysica en ethiek in een postmoderne tijd. Op weg naar spontaan juist handelen en een samenleving van overvloed, vrede en vervulling. Ik maakte hierin gebruik van het werk van de filosoof Roy Bhaskar, die vanuit een Marxistische achtergrond traditionele spiritueel-metafysische ideeën vertaalt in een discours eigen aan politieke en filosofische theorievorming.
Bhaskar is enerzijds zeer breed academisch gevormd; anderzijds onderging hij een reeks spirituele ervaringen die een nieuwe draai gaven aan zijn filosofische verstaan van realiteit. Dit leidde tot de articulatie van een nieuwe filosofie die hij Meta-Realiteit noemde; voor de kenner Advaita Vedantisch aandoend. Meta-Realiteit verwijst naar een non-duale (absolute) werkelijkheid die ten grondslag ligt aan alle levensvormen. Om begrip te krijgen van wat die Meta-Realiteit is, dienen wij ons te realiseren dat de wereld der dualiteit – door Bhaskar het pluriversum genoemd – zowel beperkt als illusoir is. Het hele pluriversum is de belichaming van God (in wording); Wij zijn emergente vormen van God, het goddelijke, het absolute. Onze essentiële, non-duale natuur is dynamisch, vrij, liefdevol, creatief en intelligent. Deze natuurlijke staat van zijn leidt ook tot natuurlijk, spontaan juist handelen. Juist handelen in de zin van een handelen dat ten goede komt aan alle levensvormen.
Maar mensen zijn deze godgelijkenis vergeten en deze val uit het paradijs noemt Bhaskar onttovering of vervreemding. Deze onttovering is niet gebaseerd op een straf van God, maar op een fout in onze (zelf)perceptie. De vrije, liefdevolle, essentiële natuur van de mens is vergeten en verborgen geraakt onder een laag van taal, ervaringen, visies en percepties die hun basis vinden in afgescheidenheid. Deze laag noemen wij doorgaans de normale werkelijkheid, maar Bhaskar spreekt van een demi-real – halve werkelijkheid. De demi-real is een zone van relatief zijn. In deze zone zit ons denken, voelen en interpreteren doorgaans; daar ervaren we onszelf als vrije handelaars, terwijl we in feite slaven zijn.
Maar niet getreurd. Het is mogelijk om weer in de Meta-Realiteit te leven en onze natuurlijke creativiteit, verlichting en vrijheid te herontdekken. Dat kan volgens een proces dat Bhaskar de dialectiek van de ont-vervreemding noemt en wat leidt tot een hertovering van de wereld. Daarvoor moeten mensen de illusies waar ze in gevangen zijn komen te zitten van zich afwerpen en zich gaan gedragen naar deze intrinsieke goddelijke natuur. Het is een dialectisch proces omdat we toewerken naar een doel dat allang in onszelf bestaat. Menselijke emancipatie – het werkelijk vrij worden – is afhankelijk van het uitbreiden van die zone van non-dualiteit in ons leven. Dit komt erop neer dat we ons bewust worden van al die elementen die ons op dit moment gevangen houden, en dat we al die elementen die botsen met onze vrije, creatieve, liefdevolle natuur op gaan lossen. In dit proces komen we tot de realisatie dat het tranendal dat we hier op aarde hebben gecreëerd, in zichzelf het zaad draagt van een samenleving van overvloed, vrede en vervulling. Een samenleving waarin we allen vrij zijn om uitdrukking te geven aan onze essentiële natuur. Bhaskar noemt deze hertovering van de wereld de immanentwording van de hemel op aarde.
Dus, kort samengevat, zegt Bhaskar dat onze onwetendheid over wie we werkelijk zijn en kunnen zijn, namelijk een oneindige, stromende bron van kracht, liefde, vreugde, creativiteit, licht en verbondenheid met alles wat leeft, een grote belemmerende factor is in de wijze waarop we naar onszelf en de wereld om ons heen kijken. Deze onwetendheid houdt mensen gevangen in angst, in machteloosheid, wanhoop en in een staat van gescheidenheid. Het ontmoedigt mensen om te geloven in het oneindige potentieel dat in ieder individu verborgen ligt en in de mensheid als geheel.
De kritiek op Bhaskar, hoe leuk de taal ook is waar hij het in brengt, ligt voor de hand. Dit is niets anders dan een nieuw ‘Groot Verhaal’ en nog achterhaald ook. Binnen de filosofie hebben we ons toch al lang door de naïviteit van de metafysica heen gedacht? Ja en nee. Anders dan de Grote Verhalen uit het verleden blijkt het grote heil van Bhaskars spirituele (post) metafysica niet te liggen in politieke structuren of goddelijke personages die zich buiten het menselijk bewustzijn ophouden. Dit Grote Verhaal valt of staat bij de diepe duik naar binnen van ieder mens; de unieke, individuele herontdekking van een betoverde wereld. Hoewel het een individuele duik is, is het wel een duik waar we elkaar toe kunnen inspireren, en wij kunnen elkaar helpen de schat die wij bij onze duik tegenkomen, boven water te krijgen.
Een andere kritiek kan zijn dat Bhaskars Grote Verhaal een te simpele voorstelling is van de enorme complexiteit waarin wij vandaag de dag leven. Ja, de theorie is simpel en de uitvoering verrekte lastig. En toch is het belangrijk om er ook op een theoretische wijze naar te kijken. De meeste mensen leven hun leven immers tegen de achtergrond van een bestaanshorizon; een wereldbeeld dat onze keuzes, gedachtes en handelingen vormt en ondersteunt. Niet altijd uit één stuk, maar zeker aanwezig. De ene bestaanshorizon leidt tot andere keuzes en handelingen dan de andere bestaanshorizon. Een mensbeeld dat uitgaat van onze intrinsieke verbondenheid maakt individuen weerbaar tegen ‘realiteiten’ als competitie, hebzucht of machtsstrijd met alle bijbehorende stress, onrechtvaardigheid en lijden dat dit tot gevolg heeft. Een Darwinistisch mensbeeld niet.
De bestaanshorizon die Bhaskar – en vele anderen die zich laten inspireren door mystieke tradities – ons voorhoudt evoceert geloof en vertrouwen in een nieuwe toekomst, in een andere orde. Vooralsnog bij diegene die daar gevoelig voor is, maar die groep is snel groeiend.
Dit spirituele perspectief biedt een visioen, een ruwe blauwdruk van een geaspireerde toekomst die hoop en geloof genereert. Zoiets geeft individueel en collectief kracht. Het draagt de roep voor rechtvaardigheid, het principe van delen en activiteiten van mondiale samenwerking. De verwachting van een tijd waarin onze huidige manieren van denken, leven, samenzijn en uitdrukken van onze innerlijkheid fundamenteel zal veranderen, en waarin er een totale transformatie zal zijn van elk aspect van onze levens: politiek, economisch, religieus, sociaal, wetenschappelijk, educatie en persoonlijk, is zeer levend bij veel mensen die zich verbinden met het woord spiritualiteit.
Geloof ik in het paradijs? Waar ik in geloof is dat als wij ons als mensheid laten leiden door het geloof dat die aardse hemel in wezen realiteit is, deze realiteit wellicht sneller dan wij durven hopen, werkelijkheid zal worden.
