De ontwapenende kracht van kunst

“Wapen je! Je moet je wapenen”, hoor ik een vrouwenstem achter me roepen. “Je moet je wapenen tegen het verwrongen leven, tegen de verleidelijkheid die slechts schijn is. Een spiegelwereld vol spinsels van anderen, waarin je verstrikt raakt zonder dat je het beseft. Waarin je gevangen zit. Wapen je! Niet om te vechten, niet om je aan de kant van de dood te scharen, begrijp me goed. Vecht voor het leven. Sterf er desnoods voor!” Ik draai me om en zie Judith.

Judith is een joodse vrouw. De Bijbel wijdt een heel apocrief boek aan haar. Judith was een vrome rijke joodse weduwe. Ze woonde in een Betulia, een dorp in de bergen dat door het leger van de Babylonische koning Nebukadnezar de Tweede werd belaagd. Holofernes, de genadeloze hoogste dienstklopper, was door diezelfde koning op vernietigingsmissie gestuurd om de volken tussen de Middellandse en Rode Zee die hun vrijheid niet te grabbel wilden gooien, te onderwerpen en indien nodig te vernietigen.

Geen stoere man, maar een vrome vrouw, de mooie Judith besloot iets te ondernemen om haar volk te redden. Na gebed en gebaad waagde ze zich in verleidelijk gewaad met een dienares in het hol van de Babylonische leeuw. Bij het zien van zoveel vrouwelijk schoon bezweek de man voor charme, zoete woorden en nog zoetere wijn. Dat bekoopt hij met de dood, de gruwelijke dood door onthoofding. Vreselijk! Of toch ook niet?

Het verhaal heeft veel schilders geïnspireerd. Grote namen als Rembrandt, Botticelli, Caravaggio, Michelangelo en Gustav Klimt hebben de mooie Judith in haar meest meedogenloze moment vereeuwigd. Afschuwelijk toch? Of niet wanneer het een geschilderd werk betreft? Een tableau gevangen in verf. Ook niet als het geschreven tekst is? De video van Marcouch toont het gebeuren van hoofd- tot voeteneind. En het gaat hier niet enkel om Syrische rebellen, die ver van ons bed gruwelijkheden begaan. Nee, het zijn er ook ´van onder ons.´

Schokkend schilderwerk, dat clair-obscur werk van Caravaggio. De Duitse term voor het schokkende lichtspel klinkt mogelijk nog obscuurder: ‘Helldunkel’. Licht- en donkercontrasten worden sterker aangezet dan ze in werkelijkheid zijn. Dat geeft een extremer effect. Het is een truc om de toeschouwer een helse onzekerheid in te trekken. Dat meegesleurd worden is iets wat je overkomt. Ontzet tuimel je van je dagelijkse voetstuk af het duister tegemoet. YouTube flitst voorbij.

Caravaggio toont twee vrouwen met een groot mes en een hoofd dat over een paar tellen gescheiden zal zijn van bijbehorend corpus. De ogen en de mond zijn opengesperd in verbaasde ontzetting, pijn, angst. Het bloed spuit uit de half doorgesneden hals. Judith’s gezichtsuitdrukking en haar lichaamshouding toont afschuw en weerstand. Haar handen verrichten het werk dat nodig is, een hoger doel dienend. Naast de schoonheid van Judith steekt de lelijkheid van de dienares nogal af. Vermoedelijk met als doel de schoonheid van het goede eruit laten springen en tegelijk de lelijkheid van het gebeuren te benadrukken. Het is hier niet de lelijke dienstmaagd met ruwe werkhanden die moordt, maar de knappe meesteres met de schone handen.

Marcouch laat met dat filmpje een werkelijkheid achter berichten in de media zien. Geen opgesmukte werkelijkheid, geen zachtroze, in musicalvorm gegoten versie, maar radicale, schrijnende en confronterende beelden. Ook Caravaggio laat in zijn werk het licht de duisternis benadrukken. Geen met aureool getooide en cherubijnen omgeven Judith, maar een moordend exemplaar met een aardse lelijkheid die niet van haar zijde wijkt. Schokkend nietwaar? Het kwade fascineert, de aantrekkingskracht is groot. We willen eigenlijk niet verder kijken, maar doen het dan toch, want we zijn nieuwsgierig naar de ander die afwijkend gedrag vertoont.

Is dat YouTube filmpje dan kunst? Nee, maar brengt teweeg wat kunst ook doet. Kunst ontzet, rukt ons uit onze comfortabele Platoonse grot vol projecties en houdt enorme spiegels voor waar niet aan te ontkomen valt. De eigen ruit wordt met geweld aan gruzelementen gegooid. Goede kunst rukt alle zelfbedachte afweer uit handen. Kunst ontluistert en trekt de kleren van het lijf zodat er niets overblijft dan naakte kwetsbaarheid. Ontdaan van bedekking ontdekken we een andere werkelijkheid waar we ons mee moeten zien te verhouden. Eenmaal geconfronteerd, is er geen ontkomen meer aan: “Et tu, Brute?”

Kunst vraagt mensen, hen diep in de ogen kijkend: hoe ga jij met de naakte waarheid om?