Eline van der Kaaden: “Niet schuldig, wel verantwoordelijk”

Waarom een nieuwe vredesbeweging?

“De nieuwe vredesbeweging is opgericht om allerlei organisaties met elkaar te verbinden. Samen sta je sterk. Ik zit erbij vanuit Kairos-Sabeel. De vredesbeweging bestaat natuurlijk al, maar deze nieuwe vorm is bedacht om veel verschillende kleine organisaties bij elkaar te brengen. Ik doe mee namens Kairos-Sabeel, omdat de oorlog in Gaza ons veel laat zien van wat er mis is in de wereld. Mis voor wat betreft de maatschappelijke structuren, ons denken, én onze theologie. Het is breder dan het Israël-Palestina vraagstuk.”

Wat is er mis met ons denken?

“Ons denken is belast met discriminatie, racisme, privileges, koloniaal gedachtegoed en kapitalisme. Basaal maar heel belangrijk. Dat beïnvloedt onze kijk op bijvoorbeeld het klimaat, oorlog en consumentisme. Het is duidelijk waarneembaar dat het ene leven meer waard wordt gevonden dan het andere. We hebben mensen nodig die dit aankaarten; die de gewelddadige kanten van ons economisch systeem aan het licht brengen. Ook binnen de kerken.”

Waarom is dat laatste nodig?

“We – de mens, het individu, de kerk, de gemeenschap – vinden het nog steeds heel normaal dat oorlog en geweld onderdeel zijn van onze wereld. In het algemeen wordt gedacht dat we in een vredige wereld leven, waarbij vrede wordt gedefinieerd als de afwezigheid van oorlog. Terwijl onze maatschappij drijft op allerlei vormen van ongelijkheid. Alles wat wij in huis hebben komt links of rechts uit gebieden waar sprake is van uitbuiting of uitputting. Onze economie draait op oorlog, geweld en uitbuiting.”

In doopsgezinde kringen is dat wel bekend, toch?

“Toen ik begon met studeren aan het seminarium vond ik de focus op vredestheologie een hele verademing. Een theologie die in direct verband staat met wat er gebeurt in de wereld. Voor mij komt het activisme voort uit die doopsgezinde vredestheologie. Maar toch kom ik bij acties weinig doopsgezinden tegen. Terwijl ik denk dat de doopsgezinden veel te bieden hebben. Het zou goed zijn als meer doopsgezinden zich bij bijvoorbeeld Extinction Rebellion of Christian Climate Action zouden aansluiten.”

Maar ze zijn ook de stillen in den lande…

“Ja, dat is zo, maar de inzichten zijn er wel. Veel doopsgezinden zijn op hun eigen manier bezig met maatschappelijke (bijbelse) thema’s. Toch is het jammer dat al die potentie er niet helemaal uitkomt.”

Heeft het niet ook te maken met dat vermaledijde doopsgezinde begrip ‘autonomie’? Je schrijft als doopsgezinde je eigen belijdenis, dus je kunt alleen zelf iets vinden of doen.

“Ja, dat zal best een rol spelen. Jouw eigen geloof en gedachten, jouw eigen manier.”

En dat zie je ook in de bredere maatschappij. Mensen sluiten zich niet makkelijk aan bij een club. Commitment geeft immers verantwoordelijkheid, en dat is eng.

“Terwijl de aansluiting bij een collectief zo belangrijk is. Want juist die gezamenlijkheid maakt krachtig, en tegelijkertijd (ver)deel je de verantwoordelijkheid. Het doel is natuurlijk dat ieder individu zich bewust is van de eigen positie in het geheel. Iedereen draagt immers bij aan de shitzooi die de wereld nu is. We moeten als individu aan de slag; enkel je verwarming een graadje lager draaien is niet genoeg. Ik denk dat het belangrijk is dat je als individu medeverantwoordelijkheid gaat dragen voor het grotere geheel. En dat kan je alleen doen in gezamenlijkheid. Als collectief.”

Maar ben je als individu wel schuldig aan het grote onrecht dat verweven is met ons economische systeem?

“Als je die vraag stelt kom je uit bij de notie van de structurele en sociale zonde. Daar ben ik erg in geïnteresseerd. Het idee is dat ‘zonde’ niet (alleen) iets is van mij als individu, maar van het systeem. Het is een soort erfzonde waarmee ik moet dealen. Ik kan me niet van die zonde afkeren, maar heb wel de verantwoordelijkheid om te proberen het te veranderen.”

Dat is best tegenstrijdig, toch? Je spreekt iemand als individu aan op iets waar datzelfde individu niet schuldig aan is.

“Ja. Maar dat is wel de kern. We doen namelijk mee aan het systeem, of we dat nu willen of niet.”

Dat zou technisch gezien heel goed moeten werken?

“De feministische politiek filosofe Iris Marion Young maakt onderscheid tussen aansprakelijkheid (schuld) en verantwoordelijkheid. Dat heeft mijn denken hierover heel erg geholpen. Ik merkte namelijk dat veel gesprekken bleven hangen op de schuldvraag. Mensen willen niet schuldig zijn aan iets, of verteld worden dat ze schuld hebben: dan gaan ze in de verdediging en stopt het gesprek. Je bent als nú levend individu niet schuldig aan het koloniale verleden, maar omdat je nu eenmaal geboren bent op een plek die dat verleden met zich meedraagt, ben je wel verantwoordelijk voor wat je ermee doet.”

Dus we zouden bij het spreken over structurele onrechtvaardigheid niet zo moeten focussen op de schuldvraag, maar op verantwoordelijkheid?

“Precies. Dat kan helpen. Alhoewel we bij sommige zaken best mogen spreken over schuld, ook al is dat lastig. Wees hard als het moet en zacht als het kan. Ook voor jezelf. Je kunt niet alles goed doen. Maar we moeten onder ogen zien dat bijvoorbeeld racisme en seksisme deel uitmaken van ons hele systeem. Ook de kans dat je dingen koopt, of in huis hebt waarvoor mensen zijn onderdrukt of uitgebuit, is gigantisch. Dat is de realiteit waarin we leven. Word je daarvan bewust, signaleer het, probeer het beter te doen en neem verantwoordelijkheid om het systeem waarin we leven, te veranderen. En daarvoor heb je naar mijn mening een collectief nodig – dat kan je niet alleen.”