Bijzonder boek brengt Etty Hillesum ’terug op aarde’

Volgens Van Dijk genoot ‘Moskou’ een enorm gezag bij Nederlandse communisten. ‘Maar niet als geopolitieke macht en vijand van het westen. De Sovjet-Unie werd gezien als het beloofde land. Het eerste land waar het kapitalisme was afgeschaft, het systeem dat alleen maar tot armoede en oorlog kon leiden. De Russische Revolutie bood hoop op een echt humane samenleving.’
Zo was Etty’s vader actief voor de Vrienden van de Sovjet-Unie. Van Dijk: ‘Nu vinden we die bewondering voor de Sovjet-Unie misschien naïef. Met de kennis van nu over alle verschrikkingen van het stalinisme en over het bankroet van het reële socialisme is dat begrijpelijk. Maar toen domineerde de blijde verwachting, de hoop op een ommekeer in de geschiedenis.’

Ook in kringen van antifascisten had Etty Hillesum contacten, blijkt uit het boek van Chris Beuker. Van Dijk daarover: ‘Haar studentenvrienden waren actief in antifascismecomités. Communisten overwonnen hier het isolement waarin ze tot begin jaren dertig gevangen zaten. In de antifascisme beweging verwoordden communistische en sociaaldemocratische studenten, intellectuelen en kunstenaars hun zorgen over het opkomend fascisme in Italië, Spanje, Duitsland en ook in hun eigen land.’

Die antifascistische studenten uit de omgeving van Etty Hillesum vinden we ook terug bij de Internationale Rode Hulp, de organisatie die politieke vluchtelingen in Nederland opving en juridische hulp bood en steun bood aan slachtoffers van oorlog en geweld elders in de wereld. Van Dijk: ‘Bijvoorbeeld in China, dat onder de voet dreigde te worden gelopen door Japan. En Spanje waar de democratisch tot stand gekomen republiek onder vuur lag van Franco’s fascistische troepen. Etty memoreert zelf dat ze meewerkte aan een inzameling voor Chinese en Spaanse kinderen.’

Ver voor de oorlog verleende de Rode Hulp in Nederland al illegaal hulp aan honderden Duitse communisten, legt Van Dijk uit. ‘Vaak joden, die aan de nazi’s waren ontsnapt, maar die ook in Nederland met hulp van de Duitse politie werden vervolgd. Het verzetswerk van communisten, waar ook enkele van Etty’s vrienden uit haar studententijd een belangrijke rol in speelden, begon al in 1933, direct na het aan de macht komen van Hitler.’

Communisten waren hun tijd vooruit. Van Dijk: ‘In hun kringen bevonden zich al in de jaren vóór de oorlog ook sympathisanten uit de Nederlandse koloniën. In 1922 zette de communistische partij als eerste een Indonesiër op de lijst voor de Tweede Kamerverkiezingen. Tan Malakka stond op een verkiesbare plaats 3, maar haalde het net niet. In 1933 lukte het de CPN wel met Roestam Effendi, het eerste gekleurde Kamerlid.’

De linkse, communistische kringen waarin Etty Hillesum verkeerde, geven een gevarieerd beeld van idealisten en gelovigen in een betere wereld, vertelt Van Dijk. ‘Mensen met grote verwachtingen, hoop op de toekomst, maar ook mensen die begaan zijn met het leed in de wereld, die praktisch hulp boden aan degenen die onrecht werd aangedaan, aan mensen die bedreigd werden in hun bestaan.’

De verlangens die zij deelden, hun solidariteit en de hulp die zij hun medemensen boden lagen minder ver van religieus geïnspireerde mensen dan je misschien geneigd bent te denken, meent de socioloog. ‘Daarvan getuigen ook latere communisten, zoals de man die Chris Beuker en ik beiden goed gekend hebben uit de Utrechtse CPN: de rode dominee Ab Harrewijn, het GroenLinks Kamerlid dat helaas veel te vroeg is gestorven.’

Is het boek van Chris Beuker vooral een hommage aan het Nederlandse communisme waarbij Hillesum als instrument dient? Met deze gedachte doen we de auteur en zijn boek schromelijk tekort. ‘Mijn eerste kennismaking met Etty Hillesum was met Kerst 1965, ik was toen negentien jaar,’ vertelt de auteur. ‘Ik las het boek Ondergang van Jacques Presser, over de vernietiging van het jodendom. Daarin ging het ook over de twee brieven die Hillesum schreef in kamp Westerbork en die al in de oorlog waren gedrukt en uitgegeven.’

Toen later haar dagboeken verschenen, werd Beuker soms kriegel van sommige passages, maar hij bleef vooral gegrepen, zoals hij dat in 1965 ook was. ‘Hoe zij ondanks wanhoop en de dood voor ogen trouw bleef aan haar diepste waarden. Ik koos op mijn 26e voor de CPN, mede geïnspireerd door die eerste brieven van Etty. Als adolescent overwoog ik het klooster in te gaan. Nog altijd ben ik geïnteresseerd in wat het religieuze en het communisme met elkaar verbindt. In beide gaat het om het diep menselijke aspect van de mens als je naaste.’

Chris Beuker – die ook enkele jaren bestuurslid was van De Linker Wang – vertelt dat een uitgever zei: ‘Jij brengt Etty weer terug op aarde’. En inderdaad: wie is een mens zonder haar of zijn sociale context? De leefomgeving van Etty was grotendeels communistisch. Boven haar bed hingen posters, onder meer eentje met een afbeelding van Stalin.

‘Wanneer Etty op 15 maart 1941 in haar dagboek schrijft over het Sovjet-communisme, is zij zowel loyaal, kritisch als zelfkritisch,’ schrijft Beuker in zijn boek waarna een lang citaat volgt waaruit blijkt dat Etty geen hoog gespannen verwachtingen had van de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Maar het gevaar voor haar en veel anderen is op dat moment het fascisme en nationaalsocialisme. En in dat besef zegt Beuker: ‘Helemaal veranderd is de wereld nog niet. Vandaag zijn we van racisme en antisemitisme nog niet af. Laten we daarom uitkijken. Het gaat niet over ‘wij’ en ‘zij’ maar over ‘jij’ en ‘ik’. Ik hoop dat ik met mijn boek mag bijdragen aan die nooit aflatende zoektocht, naar menselijkheid, compassie, waardigheid en solidariteit. Dat is in de geest van een bekende uitspraak van Etty: ‘Men zou een pleister op vele wonden willen zijn’.’ En Beuker besluit: ‘Vrede en alle goeds!’