Het gevaar van de ultieme ontheiliging

Het boek Het hart van de duisternis – Psychologie van de menselijke wreedheid van criminoloog en psycholoog Jan de Laender doet een beroep op de lezer zich niet te verstoppen voor het onheilige, voor het kwade in zichzelf. Onderaan pagina 23 staat: “Wie de beelden van de Duitse kampen heeft gezien, met de geelachtige, verschrompelde lijken, de bergen van dierlijk afval – die ultieme ontheiliging van het menszijn – moet zich de vraag hebben gesteld hoe het mogelijk is dat mensen zoiets hebben gedaan”. De parenthese spreekt over ontheiliging. Waarschijnlijk zal nauwelijks iemand aanstoot nemen aan het woord ‘ontheiliging’ in deze context. Maar wat is dan het heilige dat aangevallen, afgenomen en onteerd werd? Vernietigd zelfs?

Op zoek naar de betekenis van het woord heilig bespeur ik naast heel veel heterogene uitleg, ook overlap. Ik zou dat met filosoof Peter Sloterdijk willen omschrijven als ‘sferen’. Ieder mens maakt na de geboorte deel uit van een sfeer, een bewegingsgrond die zich parallel aan het persoonlijk ontwikkelingsproces verruimt. Sferen gaan elkaar overlappen. Wanneer die overlap, het publieke domein, in zijn huidige verreikendheid niet als bedreigend ervaren wordt, maar als verrijkend, kan er een gebied van gezamenlijke heiligheid ontstaan. Een plaats met gedeelde waarden, die gerespecteerd worden en waaraan men zich tracht te houden. Waardoor mensen zich op positieve wijze trachten te verhouden tot en met elkaar. Dankzij of ondanks de onderlinge diversiteit. Dat positieve is essentieel om het als heilig te duiden.

“Niets blijft meer heilig; alle banden van vrome schroom raken los” constateerde de Duitse dichter Friedrich von Schiller al in 1800. Het heilige heeft de traditioneel religieuze kaders verlaten en waait missionair en ogenschijnlijk willekeurig door de moderne wereld. Waar het misschien ook thuishoort en het best tot zijn recht komt. Of we willen of niet, we zijn verbonden met elkaar. De progressie in tijd draagt ons, sleept ons mee, duwt ons vooruit. We zijn als beklimmers van dezelfde berg. Her en der touwen doorsnijden zal uiteindelijk ook funest voor onszelf blijken te zijn. Die menselijke verbondenheid doet een appèl op mij om de ander te ontmoeten, te leren kennen, te horen wat voor die ander heilig is, daar vanaf te blijven en het te respecteren.

Het heilige is het leven, het evenwicht in dat leven, de gelijkwaardigheid van de mensen onderling. Voor de een speelt het Goddelijke of transcendente hierin een leidende rol, voor een ander niet, maar het heilige is dat wat besloten ligt in ons wezen en het leven inspireert en van positieve impulsen voorziet. Dat wijsheid en tolerantie beoogt. Dat heelheid nastreeft en dat niet reserveert voor een enkeling. Dat niet elk middel legaliseert om een bepaald doel te bereiken. Door de ander te ontheiligen, ontheilig ik mijzelf.

De Laender heeft in mijn ogen gelijk als hij stelt dat een mens de waardigheid en het leven afnemen ontheiliging is. Heilig is maar een woord; waar het om gaat is wat essentieel is: te mogen leven en een bestaan op te bouwen waarbij de mens zichzelf en de ander recht kan doen. Waar uitblinken en ‘gewoon’ je werk doen naast elkaar kunnen bestaan. Waar creativiteit en productiviteit elkaar niet in de weg zitten. Waar rechtvaardigheid de boventoon voert en waar ieder ruimte gegund wordt. Waar de mens niet gereduceerd wordt tot wat hij niet is: een wegwerpartikel. Waar het uiteindelijk niet gaat om wat de mens zegt of doet, maar om wat hij is: een heilige.