Het is, voor zover dat kan met een wetenschappelijk werk, een spannend boek geworden. Alleen al door de thematiek is dat zo. Het Midden Oosten is immers een gebied waarin al eeuwenlang drie wereldreligies elkaar ontmoeten: Jodendom, Christendom en Islam. Het betreft drie religies die ieder een theologische claim hebben op het (heilig) Land. Ten Berge spreekt van ‘het Land’. Die ontmoeting ging alleen al daarom altijd al gepaard met spanningen die tegelijk religieus en politiek geladen waren. En dan is er de actualiteit van conflicten in het Midden Oosten en van de precaire positie van Palestijnen in Israël en de bezette gebieden.
Nu de staat Israël met steun van de Amerikaanse president Trump de bezette gebieden wil annexeren wordt de situatie van Palestijnen in Israël er zeker niet minder hachelijk op. Een vredesinitiatief van Palestijnse christenen moet alleen al om die reden momenteel nog meer serieus worden genomen.
Het stimuleren van vrede in en om Israël vindt vaak plaats door het urgeren van naleving van internationaal recht. Dat is zeker belangrijk. Maar deze studie laat zien dat de weg naar vrede zich daartoe niet kan beperken of laten reduceren. Ze moet meer omvatten; ze heeft in ieder geval een belangrijke culturele en religieuze dimensie. Vrede wordt immers gedragen door mensen met hun inspiraties, motivaties en identiteiten. Dit boek thematiseert deze culturele en religieuze dimensie door het pelgrimeren en ‘responsible tourism’ onder de loep te nemen. Toeval is dit niet. Gied ten Berge werkte jarenlang bij de christelijke vredesbeweging in Nederland, waarin voettochten en pelgrimages worden gezien en vormgegeven als weg van vrede en weg naar vrede. Het zijn pogingen om gestalte te geven aan het adagium van de Zwitserse theoloog Hans Kűng: er is geen wereldvrede mogelijk zonder vrede tussen de religies.
Denk hierbij aan de Pax Christi voettochten, in Nederland en internationaal, of aan de pelgrimage van vrede van de Wereldraad van Kerken. Deze pelgrimages hebben vaak een spiritueel karakter dat tegelijk educatief is. Deelnemers zijn bereid zich te laten transformeren door ‘exposure’, dat wil zeggen: door confrontatie met de weerbarstige werkelijkheid in een conflictgebied of een post-conflict gebied. Het Kom en Zie project kan in dit kader worden gezien als een praktische oefening in meerzijdige solidariteit en loyaliteit: naar de Joodse inwoners van Israël en hun geschiedenis, naar christelijke pelgrims en naar moslims wier religieuze oorsprong ook met Jeruzalem verbonden is.
De uitnodiging tot pelgrimage van het ‘Kom en Zie!’ project bepleit precies die meerzijdigheid- met een bijzondere aandacht voor het – in Bijbelse zin – ‘geknakte riet’ (Jes. 42: 3; Mt.12:20) van vredesinitiatieven van religieuze zijde, in de hoop dat dit geknakte riet niet breekt.
Onderzoek
Dit boek beschrijft een in 2009 gelanceerd initiatief van christelijke Palestijnen om geloofsgenoten te motveren naar ‘het Land’ te blijven pelgrimeren, en dat te doen met een christelijke boodschap ‘van vrede, liefde en verzoening’. Een belangrijk, maar weerbarstig doel.
De studie is een wetenschappelijke verdieping en verbreding van een boek dat de auteur in 2016 publiceerde: ‘Kom en Zie!’. Nieuwe pelgrims in het Heilige Land. Dit eerdere boek geeft een goed toegankelijke casusbeschrijving van de praktijk van dit initiatief tot het stimuleren van christelijke pelgrimages. Het nu verschenen proefschrift verbreedt die beschrijving door een cultuurwetenschappelijke benadering van het reizen in de vorm van moreel verantwoord toerisme en pelgrimage, en door een uitgebreide theologiehistorische aandacht voor de theologie achter het pelgrimeren. Het boek is dus multidisciplinair opgezet. Dat is een heikele onderneming, maar die loopt goed af door de nauwkeurigheid van zijn beschrijvingen en analyses, en de scheiding van de twee belangrijkste invalshoeken: cultuurwetenschap en theologie.
Spannend
Het boek is door de uitgesproken literaire begaafdheid van de auteur niet alleen goed geschreven. Het is ook spannend. Hij neemt de lezer zelfs mee naar de cultuurwetenwetenschappelijke ‘doodverklaring’ van het verschijnsel pelgrimage. Dat doet hij allereerst via een beschrijving van de ontwikkeling ‘van pelgrim tot toerist’ en vervolgens via een analyse van de complexiteit van pelgrimages vanuit traditionele religies in Israël die motiverend werkt voor het delen van andermans religieuze perspectieven. Vlak voordat je denkt dat de auteur dan ’natuurlijk’ de weg zal inslaan naar interreligieuze pelgrimages, confronteert hij de lezer met de doodverklaring van het pelgrimeren, dat wil zeggen: de vervaging van de grens tussen pelgrimage en toerisme in theorie en praktijk. Het blijkt echter om een schijndood te gaan: de theoretici van de doodverklaringen (met name Zygmunt Bauman) zien het ‘pelgrimeren met een missie’ over het hoofd.
Ook het historisch-theologische hoofdstuk is spannend. De auteur beschrijft namelijk de geschiedenis van de interpretatie van pelgrimages. Dat zijn knappe hoofdstukken: overzichtelijk in de historische reconstructie, en analytisch in de beschrijving van de theologische kritieken op pelgrimages, intelligent in de duiding van de ontwikkeling van pelgrimages sedert de Tweede Wereldoorlog.
Hier gebeurt in het theologie-historisch deel iets analoogs als in het cultuurwetenschappelijk deel. Ten Berge beschrijft in zijn historische reconstructie eigenlijk hoe in de kruistochten de pelgrimages militariseerden, en geeft vervolgens ook nog eens een zodanig empathisch inzicht in protestantse kritiek op pelgrimages dat de lezer gaat denken dat het met pelgrimage niet meer goed komt. Want als de ‘gemilitariseerde’ lijn wordt voortgezet (mijn woorden) loopt dit dus uit op een impasse op de weg van vrede, en zelfs op heilige oorlogen en godsdienstoorlogen. Maar net als de lezer denkt dat er geen enkele uitweg is uit de militarisering van de pelgrimages, blijkt er wel een te zijn. Het is de weg die de bekende spirituele auteur en theoloog Thomas Merton wees in zijn door ten Berge benutte artikel ‘From pilgrimage to Crusade’. Er zijn, schreef Merton al in 1961, pelgrimages nodig in de geest van Franciscus van Assisi, dus in het teken van vrede en verzoening. Het is een nog steeds vernieuwend en daarmee ook kwetsbare invulling van pelgrimage: de pelgrim met een missie voor vrede.
Hiervan blijkt ten slotte ‘Kom en zie’ een voorbeeld. Dat verrast uiteraard niet na de voorstudie. Maar de winst van het proefschrift is dat het een cultuurwetenschappelijk en historisch theologisch ‘frame’ schetst van waaruit deze pelgrimage met een missie als pionierswerk kan worden geduid op weg naar een cultuur van vrede met een vrede bevorderende rol van de grote monotheïstische religies.
Vragen
Elk boek over ‘het Land´ roept vele theologische, en tegelijk politieke, vragen op. Zo ook deze dissertatie. Ik geef twee voorbeelden.
Het wordt allereerst aan het slot van het boek duidelijk dat de auteur een theologisch-inhoudelijke interesse heeft. Maar hij laat in zijn slothoofdstuk toch open welke rol het Godsbeeld volgens hemzelf kan spelen in de theologie van de pelgrimage. Hier had ik graag wat meer reflecties gezien dan een kort commentaar op Barthiaanse benadering van God als Geheel Andere en op de ‘apofatische theologie’ volgens Merton en de gebroeders Berrigan; die laatste legt de nadruk op de onuitsprekelijkheid van God. Mijn theologische intuïtie zegt dat in een Bijbels verstaan van het Godsbeeld God zelf een pelgrimerende God is, die voor Zijn volk uittrekt. Wat betekent dit voor de pelgrims met een missie? Dat is iets anders, en ook meer, denk ik, dan ‘apofatische theologie’.
Mijn tweede vraag is: wat maakt ‘het Land’ volgens ten Berge nu al of niet ‘heilig’? Met die vraag eindigde ik de lezing van het hele boek. Is de ‘heiligheid ’misschien een aanduiding van de feitelijke dichtheid aan pluralistische religie in dit land Israël (heiligheid dus als metafoor)? Of gaat het bij de kwalificatie als ‘heilig land’ om de belofte van G’d, God of Allah, die het Land toezegt aan een enkele religie; een claim die – behalve bij inclusieve pluralistische theologie – exclusief werkt en dus de vrede riskeert? Ten Berge omzeilt dit enigszins door over ‘het Land’ te blijven spreken. Maar is deze kwestie van de condities voor heiligheid in het laatste hoofdstuk wel te omzeilen? Zou het kunnen zijn dat ‘het Land ‘, christelijk theologisch gezien steeds opnieuw pas heilig wordt door een orthopraxie, dus een praktijk van gerechtigheid, vrede en verzoening, gemotiveerd door verschillende religies als antwoord op het gebiedend woord van de Allerhoogste dat zegt recht te doen aan de kwetsbare Ander?
Dit zijn echter vragen die Ten Berge niet perse hoefde te beantwoorden, want zijn studie is descriptief en analytisch gericht, en niet op een eigen ontwerp van een vredestheologie. Al met al is het een gedegen en zelfs prachtig, spannend, boek dat zeker een Engelse vertaling verdient.
Het boekje ‘Pelgrimeren met een missie’ is verkrijgbaar via de uitgeverij van de PThU. Door de coronacrisis kon er bij de promotie geen publiek aanwezig zijn. Zij konden de ceremonie volgen via een livestream. Een weergave van de promotie staat op Youtube.
Een vraag n.a.v. dit boeiende boek: kan een praktijk van gerechtigheid, vrede en verzoening, leiden tot een interreligieuze vredestheologie?
Een goede en belangrijke vraag. Ik ben voor een begrafenis in Zweden en kan er nu niet op in gaan, misschien dat de redactie hem kan doorspelen naar Fred van Iersel en Marcel Poorthuis.