Ik houd van de term ‘de stilte ingaan’, omdat ze niet zo boeddhistisch beladen is als de term ‘meditatie’, laat staan de term ‘zenmeditatie’. Die termen roepen meteen allerlei beelden op van een moeizame worsteling om het denken tot zwijgen te brengen, allerlei onbegrijpelijke zenraadsels op te lossen, en zo een of andere ultieme verlichting te bereiken. Maar ‘de stilte ingaan’ is een praktijk die in alle religieuze tradities voorkomt.
Hoe ga je nu de stilte in? Je gaat zitten, op een meditatiekussen, een meditatiebankje, of een stoel, met een rechte rug, ontspannen. Je laat je armen ontspannen afhangen vanaf de schouders. De vingers van de linkerhand rusten in die van de rechterhand, in de schoot. Duimtoppen raken elkaar zachtjes. De ademhaling gaat natuurlijk, zoals het vanzelf komt. De ogen zijn dicht, of geloken. De gong wordt geslagen, drie keer. En dan ga je de stilte in.
Vrij zwevend
Dat betekent dat je ophoudt met ‘aan de slag’ te gaan met gedachten en gevoelens die opkomen. Ze hoeven niet ingezet te worden voor een of ander project. De aandacht is niet op iets in het bijzonder gericht. Sommige mensen volgen hun inademing en uitademing, omdat ze daar rustiger van worden. Dat kan. Maar je kunt je ook wijden aan het beoefenen van een ‘vrij zwevende aandacht’, zoals Freud dat noemde: een algehele aandachtigheid die zich niet vernauwt tot een bepaald object van aandacht.
Licht
Op deze manier sta je de stilte toe om tot je te komen. Gedachten en gevoelens blijven voorbij komen, ze stromen in en uit het bewustzijn. Maar op de een of andere manier vinden ze hun natuurlijke ritme. Er is ook ruimte tussen die gedachten. En in die ruimte komt iets aan het licht dat eigenlijk altijd al actief is. In de zentraditie wordt dit wel ‘boeddhanatuur’ genoemd, of ‘zuivere geest’. Maar je kunt het ook ‘godsgeboorte’ noemen, of ‘Brahman’. Misschien is de meest neutrale benaming wel ‘licht’.
Duister
Dat lijkt een heel vredig proces. De reis naar het licht, wie wil dat niet? Maar op die reis naar het licht komt ook juist alles wat duister is naar boven. Spanningen, frustraties, irritaties, pijn, verdriet, wanhoop: het lijkt wel of ze allemaal uitvergroot worden. Onze eigen pijn, maar ook de pijn van de ander, en de machteloosheid die we daarbij kunnen voelen. Ze nemen hun plek in de stilte in, en daardoor wordt er op heel subtiele wijze iets getransformeerd.
Transformatie
Een dergelijk proces van transformatie onttrekt zich vaak aan de bewuste ervaring. Het vindt plaats ‘onder de motorkap’ of ‘onder de radar’. Ik gebruik wel eens de metafoor van de tektonische platen die diep onder het aardoppervlak voortdurend in beweging zijn. Ik ben geen geoloog, maar heb begrepen dat deze tektonische platen heel langzaam bewegen, schijnbaar zonder enig effect. Maar dan opeens is er een aardbeving of een tsunami. Zo is het ook met het zitten in de stilte. Lange tijd kan het lijken alsof er niets gebeurt. Maar dan opeens kan er een heftige gemoedsbeweging zijn, een emotionele uitbarsting, een indringend inzicht, of zelfs een spirituele ervaring. Schijnbaar vanuit het niets.
Niets
Maar dat hoeft niet te gebeuren. Misschien merk je wel helemaal niets. Dogen beschrijft een mooie metafoor voor dit proces. Iemand die een uur buiten in de mist heeft gewandeld, komt helemaal doorweekt thuis. Zijn huisgenoten vragen hem wat er gebeurd is. Heeft het geregend? Is hij in het water gevallen? Maar hij zegt: “Er is helemaal niets gebeurd. Ik heb niets bijzonders meegemaakt.” Maar hij is wel doorweekt.
Er hoeft niets te gebeuren, in soto zen beoefenen we shikantaza, alleen maar zitten, niets meer niets minder. In de wereld van de verschijnselen is alles in beweging, nooit is er stilte. In de wereld van ku, de leegte, is onze basis pure stilte.