Je hebt er vast weleens van gehoord: termen als ‘non-binair’, ‘genderfluïde’ en ‘genderqueer’, die aangeven dat iemand zichzelf niet nadrukkelijk identificeert als man óf vrouw. Jaimy ten Bosch* (19) is zo’n non-binair persoon die niet binnen de heersende binaire verdeling van mannen en vrouwen valt. Hoe, op zijn zachtst gezegd, vervelend is het dan om telkens in je paspoort geconfronteerd te worden met een letter die niet aansluit bij hoe je jezelf voelt en identificeert? Gelukkig kreeg Jaimy, als tweede Nederlander, daarom een ‘X’ in het persoonsbewijs, op de plek waar bij de meeste mensen een ‘M’ of een ‘V’ staat. Al is die wijziging in het paspoort voor non-binaire personen lastiger te verkrijgen dan voor transgender personen die van een ‘M’ naar een ‘V’ gaan of andersom. Dat hoeft niet via de rechtbank, maar kan bijvoorbeeld voor een paar tientjes via het genderteam van het VUmc in Amsterdam. Maar omdat Jaimy zich niet identificeert als die ‘M’ en ook niet als die ‘V’ moest een heel ander traject worden afgelegd.
Jaimy vertelt: “Ik heb contact opgenomen met een advocaat en toen kwam er een rechtszaak tegen de gemeente, want daar ligt mijn geboorteakte en die moest worden aangepast. Uiteindelijk heeft de rechter binnen een paar maanden geoordeeld dat ik een ‘X’ krijg.” Twee jaar geleden werd dat oordeel al eens eerder geveld. Op 28 mei 2018 deed de Rechtbank Roermond voor het eerst bij een Nederlander de uitspraak dat de geboorteakte van een volwassene moet kunnen worden aangepast naar ‘het geslacht is niet kunnen worden vastgesteld’. Met dit arrest gaf de rechtbank een signaal aan de wetgever dat het tijd is voor het overwegen van een derde optie. Al lijkt het erop dat voorlopig nog wel een rechter aan dit proces te pas zal komen. In januari 2019 liet staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Raymond Knops (CDA) namelijk weten af te zien van een wetswijziging die het makkelijker zou maken om een ‘X’ in je paspoort te krijgen. Het kabinet zegt eerst ontwikkelingen op dit terrein, ook internationaal, te willen afwachten.
Hoewel Jaimy nu een ‘X’ in het paspoort heeft, is zo’n derde optie in de praktijk niet altijd voorhanden. Je kent het vast wel: je vult een formulier in, doet mee aan een enquête of je wilt simpelweg een account aanmaken op een website. Een van de eerste dingen die je gevraagd wordt is je geslacht. Zonder nadenken zullen veel mensen ‘M’ of ‘V’ aankruisen, want ze voelen zich man of vrouw. Maar wat vul je in als je officieel een ‘X’ in je paspoort hebt? Voor Jaimy ligt dat aan de situatie. “Als het een papieren formulier is, kruis ik gewoon niets aan of zet ik een kruisje naast de hokjes. Bij online formulieren waarbij je deze vraag verplicht moet invullen, kies ik vaak maar gewoon iets. Eerder koos ik vaak voor ‘vrouw’, omdat dit toen ook in mijn ID-kaart stond. Als de organisatie dan nog iets wilde checken, zou daar in ieder geval geen verwarring over ontstaan.” Tegenwoordig kun je regelmatig kiezen voor een derde hokje, als ‘anders’ of ‘geen van beide’. Maar nog lang niet overal is dat het geval, terwijl uit onderzoek blijkt dat maar liefst 3,9% van de Nederlandse bevolking zichzelf niet nadrukkelijk identificeert met het geboortegeslacht Om instituten, overheden en bedrijven ervan bewust te maken hoe vervelend het voor mensen kan zijn om voortdurend tussen ‘man’ en ‘vrouw’ te moeten kiezen, stuurt Jaimy hen een bericht. “Ik vul zo’n formulier heus wel in en ik vink wel ‘vrouw’ of ‘man’ aan, maar ik stuur er nog een mailtje achteraan. Daarin schrijf ik dat we tegenwoordig zo’n papiertje toch wel kunnen aanpassen naar een derde optie.”
Geslacht registreren: noodzaak of gemak?
Nederland kent sinds 1811 de burgerlijke stand. Vermoedelijk is Napoleon destijds begonnen met het registreren van geslacht bij de geboorte omdat hij mannen voor zijn leger nodig had. Maar waarom is het tegenwoordig nog belangrijk om vast te leggen of iemand een jongen of een meisje is? Marjolein van den Brink, als universitair docent verbonden aan de Universiteit Utrecht, deed in 2015 in opdracht van de overheid onderzoek naar de juridische gevolgen van het ongeregistreerd laten van geslacht. Daaruit kwam het rapport ‘M/V en verder’ voort. Ze vertelt dat er in Nederland nog veel wetgeving is die op de een of andere manier verband houdt met geslacht. Of dat niet anders kan? “Jawel, maar dat vraagt veel en niet iedereen ziet dat zitten.”
Zo schreef minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker (VVD) in juni 2019 een brief aan de Tweede Kamer waarin hij een aantal redenen noemt waarom geslachtsregistratie nuttig zou zijn. Sekse zou namelijk een rol spelen binnen de gelijke behandelingswetgeving en bij bescherming tegen discriminatie. Bovendien is het makkelijk om mensen op te roepen voor bevolkingsonderzoek als je hun geslacht weet. Denk daarbij aan het oproepen van vrouwen voor preventief borstkankeronderzoek en mannen voor prostaatkankeronderzoek. Hoewel dat laatste volgens Van den Brink met enige creativiteit ook op andere manieren georganiseerd zou kunnen worden. Denk aan het invoeren van een systeem als het donorregister, waarbij mensen zichzelf digitaal kunnen aanmelden. De huidige bevolkingsonderzoeken zijn volgens haar immers over- en onderinclusief. “Vrouwen die geen baarmoeder meer hebben, worden toch opgeroepen voor baarmoederhalskankeronderzoek, omdat ze nu eenmaal vrouw zijn. Emancipatiebeleid is een belangrijk argument.” Denk daarbij ook aan gelijke behandeling voor transgender vrouwen ten opzichte van vrouwen die wel een baarmoeder hebben.
Extra optie of helemaal afschaffen?
Voor Jaimy voelt de ‘X’ in het paspoort als een tussenstap naar het afschaffen van geslachtsregistratie. Maar is dat ook zo? Van den Brink, tevens verbonden aan het onderzoeksproject Gender Identity Registration and Human Rights Effects (GIRARE) is zelf voorstander van het afschaffen, maar weet niet of dit ook daadwerkelijk zal gebeuren. “Het is voor staten veel makkelijker om een derde hokje te maken, of dat nou een positief label heeft of gewoon iets weglaat. Als je geslachtsregistratie helemaal zou willen afschaffen zou je overal alternatieve regelingen voor moeten bedenken, zoals dus het op een andere manier organiseren van het oproepen voor bevolkingsonderzoek. Voor staten is het eenvoudiger om de mensen die een ‘X’ willen die gelegenheid te geven.” Ze vertelt dat de overheid nog laat onderzoeken wat het gaat kosten om naast ‘m/v’ meerdere opties te bieden. Maar het helemaal afschaffen van sekseregistratie is iets wat volgens haar in ieder geval nog niet gaat gebeuren. Dat weet ze heel zeker.
Van den Brink onderstreept ook het risico dat de ‘X’ met zich meebrengt. “Het kan de kant op gaan waarbij je mensen met een niet-passend geslacht in een derde hokje stopt en daarmee ook de categorie bevestigt die er al is, namelijk mannen en vrouwen. De middengroep wordt eruit gehaald, waardoor je alleen nog de ‘échte’ mannen en de ‘échte’ vrouwen overhoudt.” In dat geval is het niet helemaal duidelijk waar de derde optie precies voor staat. De ‘X’ kan dan als het ware een verzamelbak worden voor intersekse personen, non-binaire personen en voor personen van wie het geslacht niet is geregistreerd. In die ‘X’ wordt dan een allegaartje gestopt, wat kan zorgen voor onduidelijkheid.
Reizen met een ‘X’
Bovendien kan de ‘X’ ook voor problemen zorgen wanneer je reist naar het buitenland. In hoeverre kan Jaimy bijvoorbeeld nog zomaar overal naartoe? Feit is dat de ‘X’ in het paspoort internationaal is erkend. Landen als Australië, Nepal, Canada, Denemarken en Nieuw-Zeeland hebben de optie van een ‘X’ in het persoonsbewijs al geïntroduceerd. De machine die op luchthavens identiteitsbewijzen leest, kan exemplaren met een ‘X’ gewoon lezen als ieder ander document. Van den Brink stelt dat eventuele problemen helemaal zullen afhangen van de bestemming waarnaar iemand met een ‘X’ wil reizen. “Alle landen die computers gebruiken om paspoorten te lezen maken gebruik van dezelfde programmatuur. Die programmatuur laat een ‘M’, ‘V’ of ‘X’ toe en vormt dus geen probleem. Maar op veel vliegvelden is er geen automatische paspoortcontrole of wordt de controle gedaan door een combinatie van programmatuur en personeel. En daar kunnen moeilijkheden ontstaan.” Al stelt ze ook dat een ‘X’ het reizen in sommige gevallen zou kunnen vereenvoudigen. Douanebeambten begrijpen het wellicht beter wanneer iemand een ‘X’ in het paspoort heeft dan wanneer iemands genderexpressie niet overeenstemming is de letter in het paspoort. Al kan een ‘X’ natuurlijk ook vragen oproepen. Hoe het in de praktijk zal gaan met personeel dat naar paspoorten kijkt, zal zich nog moeten uitwijzen.
Wat kan er beter?
In het huidige regeerakkoord van het kabinet staat in ieder geval dat het noteren van iemands sekse zoveel mogelijk moet worden voorkomen. Het kabinet vindt het sekseregistratie onnodig omdat het stereotypen en gendernormen in stand houdt. In de praktijk betekent dit bijvoorbeeld dat op stempassen niet langer naar het geslacht wordt verwezen en dat bij vacatures van de overheid de aanduiding ‘m/v’ wordt weggelaten. Ook op diploma’s, visums, museumjaarkaarten en op de persoonlijke ov-kaart wordt geslacht niet langer vermeld. Van den Brink: “De overheid kan nog meer doen en dat weten ze zelf ook. Eigenlijk zouden ze hun hele wet- en regelgeving moeten doornemen om te kijken waar al die verwijzingen naar sekse overbodig zijn.” Hierbij verwijst ze naar gemeentes die bijvoorbeeld een app hebben waarin je kunt aangeven of je grofvuil hebt en daarin vragen naar geslacht. “Dat heeft echt niets met een wettelijk voorschrift of met identificatie te maken”, vertelt Van den Brink. “De overheid werkt er dus wel aan, maar heel spoorvoetig. Dat heeft ook te maken met politieke tegenstand.”
Zo zetten de partijen CDA, PVV, ChristenUnie en DENK geen handtekening onder het Regenboog Stembusakkoord , waarin onder andere staat dat geslachtsregistratie door de overheid zoveel mogelijk wordt vermeden. Dit besluit werd dus overgenomen in het huidige regeerakkoord. Het akkoord uit 2017 werd wel ondertekend door acht andere politieke partijen, namelijk de VVD, PvdA, D66, SP, GroenLinks, 50PLUS, Partij voor de Dieren en het voormalige Artikel1. Het COC nodigde het CDA, de PVV, de ChristenUnie en DENK ook uit, maar deze vier partijen gingen dus niet op die uitnodiging in.
Alleen daar waar het een dringend wettelijk voorschrift is, heel nuttig of internationaal voorgeschreven, zouden gegevens over iemands geslacht volgens Van den Brink verzameld en geregistreerd moeten worden. Ze geeft bovendien aan dat zo weinig mogelijk mensen toegang tot die gegevens toegang zouden moeten hebben. Ook vindt ze dat iemand die om geslacht vraagt, of dat nu de overheid is of iemand anders, daarvoor altijd een reden moet vermelden. “Het is een nogal een verschil of iemand juridisch geslacht wil weten of dat iemand je gewoon vriendelijk wil aanspreken met ‘mevrouw’ of ‘meneer’.”
*De echte naam van deze persoon is bekend bij de redactie en wordt om privacyredenen niet vermeld.
