Massa

Het tweede boek waar ik aan denken moet is Masse und Macht van Elias Canetti uit 1960. Deze geeft een fenomenologie van de massa. Hij beschrijft verschillende soorten massa: de lynchende massa, de massa op de vlucht, de massa die zich vormt als protest tegen een verbod, de feestelijke massa, de revolutionaire massa, de krijgshaftige massa in de islam en de ingetogen massa in het christendom. Wanneer de massa zich ontlaadt, worden bestaande scheidsmuren weggenomen, allen voelen zich elkaars gelijken. Ook bij Canetti kan de massa een vernietigende kracht hebben.

In het Nieuwe Testament speelt de massa of haar kleinere broertje (of zusje), de ‘meute’, een belangrijke rol. De vertalers geven doorgaans het Griekse woord ochlos weer met ‘schare’ of ‘menigte’, maar dit woord betekent in de eerste plaats ‘massa’ of ’meute ’. De ‘meute’ bewondert Jezus, maar zij is nooit ver weg van het lynchen van Jezus. Deze beseft dit en schept afstand tot de meute, bijvoorbeeld door vanaf een bootje te preken of door zich terug te trekken in de woestijn. Soms verbiedt hij degenen die hij genezen heeft, terug te gaan naar de massa, waar hij ze vandaan heeft gehaald; die massa maakt mensen kennelijk ziek. Het is tenslotte de massa die Pilatus ertoe dwingt hem te kruisigen. Maar de massa kan ook van haar blindheid genezen en een volk worden dat God prijst; ze verliest dan haar kwaliteiten als massa en valt uiteen in individuen, ieder met een eigen verantwoordelijkheid. Zo moet je ook volgens een oude, joodse wijsheid naar een massa kijken: niet als een massa, maar als een groep van individuen.

Dit is nog allemaal boekenwijsheid. De gebeurtenissen van de laatste maanden in de Arabische landen bevestigen de analyse van het Nieuwe Testament, van Ortega en Canetti. Het Tahrir-plein in Caïro was het punt waar de massa zich verzamelde, steeds in aantal toenam, en waar een democratische of liever anarchistische organisatie ontstond. De unanimiteit was overweldigend: ”Mubarak moet weg”. Mubarak werd gelyncht, niet letterlijk, daarvoor was hij te goed afgeschermd, maar toch zo dat hij beroofd werd van zijn macht en zelfs gearresteerd werd. Ik weet niet of ze de doodstraf kennen in Egypte, maar mocht dit zo zijn, dan kan het lynchen alsnog gebeuren en wordt er aangesloten bij tradities van duizenden jaren geleden. De massa heeft haar zin gekregen: generaal Mubarak is weg, maar het systeem is gebleven. Egypte wordt geregeerd door een militair junta. De laatste eeuw heeft ons geleerd dat dit geen goede zaak is. Een leger lijkt ook te veel op een massa. De generaals kunnen wel plannen maken, maar de beslissing valt in de chaos van massale gevechten.

Ik probeer altijd afstand te houden van de massa. Bij de grote demonstratie in Amsterdam tegen de mogelijke komst van kruisraketten had ik het Dominicaanse habijt aan. Dit deed ik niet om te laten zien dat Dominicanen tegen de kruisraketten waren, maar veeleer als bescherming voor mijzelf. Ik wilde niet opgaan in de anonieme massa. Wie op een echt ‘wij’ hoopt, kan beter op afstand van de massa blijven.