Meerstemmig boek werpt licht op religie en mensenrechten

Welke dilemma’s spelen in de relatie tussen mensenrechten en levensbeschouwing? Hoe zit het met de vrijheid van godsdienst in Nederland? Op wat voor manier dragen gelovigen en godsdiensten bij aan het veiligstellen van mensenrechten? Deze vragen leiden soms tot felle debatten in de samenleving. De organisatie In Vrijheid Verbonden wil samen met andere levensbeschouwelijke organisaties zoals het Overleg Joden, Christenen en Moslims (OJCM) en de Raad van Kerken in Nederland aan dit debat een constructieve bijdrage leveren. Tegen deze achtergrond vindt de boekpresentatie plaats in het kader van het Nationaal Actieplan Mensenrechten.

In de bundel Menselijke waardigheid en mensenrechten in Nederland, met als ondertitel ‘de bijdrage van de levensbeschouwelijke tradities in Nederland’, gaan uiteenlopende auteurs in op de relatie tussen godsdienst en mensenrechten. Het boek is geschreven vanuit het perspectief van meerdere levensbeschouwelijke tradities: Jodendom, Christendom, Islam, Humanisme, Boeddhisme en Hindoeïsme. Het boek is mede mogelijk gemaakt door subsidie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

“De Covid-19-crisis en de kinderopvangtoeslagaffaire tonen aan dat het belang van de menselijke maat, menselijke waardigheid en toegankelijkheid van voorzieningen alleen maar actueler is geworden,” schrijft minister Kajsa Ollongren in het voorwoord. “Dat verdient benoeming en uitwerking; door overheden en door maatschappelijke en religieuze organisaties.”

“Wat zou er gebeuren als de betekenis en geldigheid van de menselijke waardigheid afhankelijk zou zijn van de betekenis die één enkele godsdienst of seculiere levensovertuiging eraan toekent? Zou dit niet inhouden dat die levensbeschouwing – religieus of seculier – cultureel-inhoudelijke voorwaarden aan de menselijke waardigheid zou stellen?” zo vraagt Fred van Iersel (In Vrijheid Verbonden) zich af in de inleiding van de bundel. “Loopt een samenleving dan niet precies door zo’n monopolisering het risico om de menselijke waardigheid en rechten van minderheden te ontkennen in plaats van die te beschermen?”

En iets verderop vervolgt Van Iersel: “Wereldreligies en levensovertuigingen bevinden zich in de spanningsverhoudingen tussen moraal en recht. Dat opent de weg naar een gezamenlijk, dialogisch, zoeken van godsdiensten, levensovertuigingen en overheid naar de morele en de ethische betekenis van menselijke waardigheid.”

In de bijdrage van Leo Mock en Ruben Vis vanuit de Joodse gemeenschap klinkt onder meer ongerustheid door over de vrijheid van godsdienst in Nederland. “Nu door secularisatie en de opkomst van de islam de vrijheid van religie onder druk komt te staan, raakt dit het jodendom met zijn verplichte religieuze gedragingen meer dan welke andere van oudsher in Nederland bestaande religie,” aldus Vis. “De op zich kleine joodse gemeenschap wordt als niet meer dan als collateral damage beschouwd van de bejegening door secularisten van religie en de islam. Vierhonderd jaar lange joodse presentie in de Nederlandse samenleving moet echter niet verworden tot een reliek van weleer, een voetnoot in het heden en een quantité négligeable in de toekomst. Als voor religieuze joden het recht op vrijheid van religie evaporeert, dan resteren slechts de joodse gerechten aan de niet-joodse eettafels.”

Maar het Nederlandse Jodendom blijkt niet uitsluitend in termen van godsdienstvrijheid te denken als het om mensenrechten gaat en zet zich pro-actief in. Zo schrijven Mock en Vis: “Het Nationaal Actieplan Mensenrechten 2020 besteedt ook aandacht aan de toename van het aantal dak- en thuislozen in Nederland in de afgelopen jaren en kwalificeert dit als een belangrijke mensenrechtenkwestie. Dit vertaald naar de praktijk, heeft het NIK in de Coronacrisis duizenden tubes alcogel bezorgd bij centra voor dak- en thuislozen in Rotterdam, Amsterdam en Haarlem.”

Vanuit oecumenisch christelijk perspectief schrijven Christien Crouwel en Fred van Iersel (beide namens de Raad van Kerken in Nederland) onder meer dat er tussen alle kerken een morele consensus bestaat over de noodzaak van een meer menswaardig asielbeleid en vluchtelingenbeleid, in Nederland, Europa en wereldwijd. “Naar onze overtuiging schieten rechtsstaten in Europa volgens christelijk-ethische maatstaven van gerechtigheid, human security en barmhartigheid hier moreel tekort (…). Kerken ontwikkelden daarom een humanitaire praktijk voor asielzoekers en vluchtelingen, en koppelen dit aan humanitaire pleidooien in de richting van de politiek.”

En over christenen in Nederland zelf schrijven Crouwel en Van Iersel onder meer: “Het is en blijft ook voor christenen een permanent leerproces om het eigen perspectief open te laten breken door de ander. Want het is nooit klaar: het blijft nodig te oefenen in hypothetische identificatie met de ander – wat jij niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet en: wat jij wilt dat jou geschiedt, doe dat ook aan de ander -, en in het ons laten raken door en vanuit de ander.”

Vanuit de Islam schrijft Rasit Bal: “De modernisering van het islamitische recht gaat gestaag door zodat de theorievorming en praktijk in de islamitische wereld steeds meer in overstemming is met de universele rechten van de mens en menselijke waardigheid.”

Hij schrijft dat moslims in Nederland aansluiting hebben gezocht om de ruimte van de Nederlandse rechtsstaat te benutten om de eigen religieuze identiteit te praktiseren en ontwikkelen. “Deze mogelijkheden en de opstelling van de Nederlandse overheid gaven hen, in tegenstelling tot de beperkingen in de herkomstlanden, veel bewegingsruimte. Door die vergelijking is er een basis gelegd om zich zeer positief te verhouden tot de grondrechten en vrijheden.”

Later kwam er meer spanning, zo signaleert Bal. “Door de internationale ontwikkelingen en vele aanslagen die gepleegd zijn in de naam van de islam, is gebroken met deze gunstige en constructieve verhouding. Hierdoor zijn moslims en islam tot een omstreden vraagstuk geworden waarmee geweld, onrust en maatschappelijk polarisatie worden geassocieerd. Het publieke debat dat in samenhang hiermee wordt gevoerd, brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Zowel voor Nederland als geheel als voor de Nederlands islamitische gemeenschap.”

“Humanisten hebben niet één heilig boek, voor humanisten is het belangrijk dat de hele literatuur, de filosofie, de kunst en de wetenschap een inspiratiebron vormt,” zo schrijft Christa Compas, tot voor kort directeur van het Humanistisch Verbond, in haar bijdrage waarin ze focust op mensenrechten in de zorg. “Maar als iets in de richting komt van een heilig boek dan is het toch wel de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Op het kantoor dat ik erfde van mijn voorganger lagen in ieder geval twee “boeken”. Een boek met lege bladzijden omdat humanisten de opdracht hebben om zelf te denken en een indrukwekkende map over de Universele Verklaring.”

Het bleek een map te zijn van de wereldtentoonstelling die in 1948 in Parijs was gehouden om meer bekendheid aan de Verklaring te geven en de Verklaring ook te verbeelden. Compas: “Het is een indrukwekkende map met grote platen over de geschiedenis van de mens en de verbeelding van de belangrijkste thema’s uit de verklaring – van afschaffing van slavernij tot vrijheid van godsdienst, het recht op gezinsleven enzovoort. De map is na de tentoonstelling over alle landen van de wereld verstuurd. In Nederland zijn er voor zover bekend nog twee: een in de Koninklijke Bibliotheek, en één in de kast van de directeur van het Humanistisch Verbond.”

Hindoes passen niet zonder meer in het systeem van de gemiddelde Westerse hulpverlener, zo schrijven Indra Boedjarath en Usha Doekhie in hun bijdrage vanuit het Hindoeïsme. Over hindoes schrijven ze: “Hun ‘ronde problemen’ raken hier in de knel met ‘vierkante oplossingen’ van de GGZ met een monocultureel perspectief.”

“Menselijke waardigheid in de GGZ houdt voor Hindoes in dat er ruimte is voor de uniciteit en specificiteit die zij bij zich dragen in hun identiteit en welke door hun cultuur en religie beïnvloed is. Om hieraan tegemoet te komen en ze niet de eigen interpretatie en concretisering van menselijke waardigheid te ontnemen door ze een vermeende kleurenblinde GGZ-aanbod voor te leggen, is culturele sensitiviteit nodig. Dit stelt de GGZ en ook de Hindoegemeenschap voor een aantal opdrachten.”

Uit de bijdrage van Boedjarath en Doekhie blijkt dat culturele sensitiviteit bijdraagt aan menselijke waardigheid en dat dit voor veel Hindoes een belangrijk thema is.

Vanuit het Boeddhisme schrijft Elsbeth Wolf een bijdrage. Eén van haar conclusies luidt: “De Golden Rule, ontstaan in het axiale tijdperk en door alle grote religieuze stromingen omarmd met de regel: ‘doe de ander niet aan wat je zelf niet wilt worden aangedaan’ had een pacificerend effect op mensen. Desondanks bestaat er overal in de wereld de neiging om de ene religie als beter te beoordelen als de andere. Om de eigen religie als de ‘ware’ religie te zien. Dat gebeurt ook onder mensen die zich boeddhist noemen! Uit de idee de eigen religie als de ware te zien zijn diverse vormen van fundamentalisme ontstaan, waarbij geweld helaas niet geschuwd is.”

“Religie is afgeleid van het woord religare, wat verbinden betekent. Je te willen verbinden met je medemensen en het goddelijke,” zo vervolgt Wolf. “Anderen zeggen dat het woord religie is afgeleid van het woord religere komt, wat ‘herinneren’ betekent. Religie zou dan betekenen dat het je herinnert aan het goddelijke in jou, je medemens en in de wereld. Het is de erkenning dat de wereld groter is dan wij in onze eerste perceptie kunnen zien. Het is verrijkend om kennis te maken met en open te staan voor de rijkdom van de geloofssystemen die alle culturen van deze wereld hebben voortgebracht, dan enkel die waarin je bent opgegroeid te kunnen waarderen.”

“De geformuleerde visies en praktijken in deze bundel zijn uiteraard niet het eindpunt, maar deze vormen juist een begin van dialoog binnen tradities, tussen tradities en ook met de overheid,” schrijven Bikram Lalbahadoersing en Fred van Iersel (beide namens In Vrijheid Verbonden) in hun nawoord.

“Daarom nodigen wij de lezer uit, deze bundel vooral ook te gebruiken in eigen kring en de redactie te voorzien van feedback en suggesties voor een vervolg. Wij hopen daarom dat deze bundel niet alleen mag leiden tot interculturele en interreligieuze ontmoetingen, maar dat het ook leidt tot een versterking van de inzet voor een menswaardige toekomst voor iedereen, vooral voor de meest kwetsbaren in onze samenleving.”

In dit artikel heeft de redactie van Nieuw Wij slechts wat hoofdlijnen proberen te schetsen. Voor een volledig beeld en alle bijdragen kunt u hier de bundel Menselijke waardigheid en mensenrechten in Nederland als e-book openen.