“Populisme ruikt meestal niet aangenaam”

De spanning tussen de overheid en het volk vind je overal terug. In Amerika wordt de overheid (Washington) gewantrouwd en is het volk betrouwbaar. In Europa is het in het algemeen andersom. De overheid wordt doorgaans vertrouwd, maar het volk moet je in de gaten houden. Voor je het weet, golft ‘het volk’ over de boulevards van Parijs, de massa keert zich tegen de rust van de bestaande orde, de overheid wordt plots geconfronteerd met onrust en oproer, en binnen de kortste keer zit je midden in een echte revolutie. Je weet nooit wanneer en waarom het volk verandert in een boze, de macht opeisende massa. Houd de massa onder de duim. Leid haar af met brood en spelen zoals de oude Romeinse senaat dat ook deed wanneer er iets broeide onder het volk.

In de oude Latijnse spreuk kun je een spanning aflezen tussen een ‘wij’ en een ‘zij’. ‘Wij’, de senaat, tegenover ‘zij’, het volk, geroepen om het harde werk te doen en soldaat te zijn, mede voor ons, die een meer verfijnd leven hebben en de leiders voortbrengen. ‘Wij’, het volk dat de handen en voeten zijn van Rome en het vertikken – althans zo nu en dan – de magen van de senatoren nog langer te vullen.

Inmiddels is het ‘populisme’ een ideologie geworden. Het meest kenmerkende van deze ideologie is het vertrouwen op de verdeling van de mensen in een ‘wij’ en een ’zij’. ‘Wij’ zijn de goede mensen, de betrouwbare mensen, de bezitters en echte inwoners van dit land. ‘Zij’ zijn die anderen die ons alleen al door hun aanwezigheid bedreigen. De wereld, die voor ons zo vaak chaotisch is, wordt plotseling helder. Het is alsof je je beslagen bril schoon poetst: plotseling zie je scherp, terwijl daarvoor alles onduidelijk was: de wereld bestaat uit een ‘wij’ en een ‘zij’. Het is goed bij het ‘wij’ te behoren. ‘Wij hebben altijd gelijk, ‘wij’ zijn het middelpunt, we weten niet ‘wie’ we allemaal zijn, maar één ding is zeker: ‘wij’ zijn niet ‘zij’. We weten bitter weinig over die ‘zij’. We kennen misschien maar één verhaal, uiteraard negatief, maar dat is van generatie op generatie doorgegeven en moet dus wel waar zijn. De waarheid ervan onderzoeken is niet nodig. Wij kunnen ‘hen’ missen als kiespijn.

Is dit laatste wel zo? Diep in ons hart vermoeden we dat wij alleen een ‘wij’ zijn omdat we ons afzetten tegenover een ’zij’. Maar dit is ons geheim en dit moet ook geheim blijven. De letters SPQR en SPQA bedekken de waarheid; men doet alsof er een eenheid is, maar die was er niet. Het populisme is van alle tijden. Ook bij ons steekt het populisme op. We hebben te maken met zoveel ondoorzichtige situaties, dat de eenvoud van het ‘wij’ tegenover een ‘zij’ een bevrijding lijkt te zijn. Maar wanneer we de putdeksel lichten met SPQA of SPQR erop, is de kans groot dat we een beerput geopend hebben. Populisme ruikt meestal niet aangenaam.