“Radicale theologie raakt menselijke onzekerheid aan”

‘Waarom heeft niemand me dit verteld?’ Boos kijkt ze me aan. Ze heeft een miskraam gehad. Ze heeft gehuild, gevloekt, zich geschaamd, haar lijf verwenst en zichzelf alles kwalijk genomen wat ze bedenken kon. Ze weet nog dat ene wijntje, misschien was ze toen al zwanger. En die stress over haar werk, zou dat de oorzaak zijn geweest? Het duurde weken voor ze het kon vertellen aan vriendinnen. Toen deed ze die ontdekking. Zij was niet de enige. Praktisch iedereen had dit meegemaakt en anders wel een vriendin, een moeder, een zus. Opeens bleek de hele wereld miskramen te hebben gehad en zich dit ook ooit kwalijk te hebben genomen op precies dezelfde manier als zij. Daarom was ze woest. Waarom had niemand haar dit verteld, het had haar zoveel eenzaam leed kunnen besparen.

Ons dagelijkse leven zit vol zekerheden. De meeste daarvan zijn schijnzekerheden. Dat de economie betrouwbaar is, dat we volgende maand in staat zijn om de lezing te geven waarvoor we gevraagd zijn, dat er feestreden genoeg zal zijn om met elkaar oud en nieuw te vieren. We weten natuurlijk wel dat dit soort zekerheden niet absoluut zeker zijn, maar het is bijna niet te doen om in onzekerheid te leven, ook al is die nog zo reëel. En dus leven we alsof onze schijnzekerheden zeker zijn.

Hetzelfde zou je kunnen zeggen over geloven in God. De zekerheid dat er zoiets bestaat als een God die zich bemoeit met je leven, is voor menig gelovige het vertrekpunt. Maar ook hier geldt, als het puntje bij het paaltje komt, dat je er misschien nooit helemaal zeker van kan zijn. Het bestaan van zoiets als God is per definitie onzeker en nog onzekerder is de betekenis die je eraan kunt ontlenen. En als God zich bemoeit met je leven, blijkt dat in de praktijk niet te betekenen dat je behoed wordt voor welke vorm van ellende dan ook. Álles kan je gebeuren, letterlijk alles. Fysiek, mentaal, relationeel.

Het wegvallen van zekerheden brengt zomaar eenzaamheid met zich mee. De dominee die het eigenlijk niet meer gelooft, maar nog wel moet preken. Je eenzame geworstel met de vraag of je op je werk wel tot je recht komt. De onrust die je voelt als je twijfelt of er voor jou wel een levenspartner op je pad zal verschijnen. De zieke die te horen krijgt dat God alles zal doen meewerken ten goede. De moeder van het kind dat veel te jong overleden is, die te horen krijgt dat ze het nu beter heeft dan hier. Wie dat niet kan aannemen, voelt zich alleen, geschoffeerd, woedend en vooral: in de steek gelaten.

Radicale theologie raakt de onzekerheid aan die onder de oppervlakte schuilt. Het wil verbinding brengen tussen mensen die zich zomaar ‘de enige’ voelen. De enige die twijfelt, de enige die aan het leven lijdt, de enige die niet weet of ze het nog gelooft. Het biedt ook een alternatief voor degenen die dreigen te bezwijken onder de gevoelde verantwoordelijkheid om de ander te ‘verlossen’. Hoe zwaar kan het vallen om te proberen de depressieve ander op te beuren, de zieke te helpen aan genezing of de twijfelaar te overtuigen dat het toch echt allemaal waar is. De ervaring leert dat het erkennen van de onzekerheid soms helender is dan het aandragen van een oplossing. Soms is van de ander niets anders nodig dan een welgemeend #metoo. Het is de radicale theologie die kerk en samenleving erop wijst dat juist christendom voor deze bevrijding goud in handen heeft. Tenminste, als je het christelijke verhaal radicaal onzeker gaat lezen.

‘Mijn ideale radicale theoloog is een klokkenluider’, zegt Caputo. Iemand met cruciale informatie van binnenuit die wordt gebruikt om ongezonde structuren aan de kaak te stellen. Datzelfde probeert Caputo te doen bij de eigen uitgangspunten (de wortels) van de theologie en dat maakt het ‘radicaal’. Het resultaat is een nieuwe vorm van theologisch weten, het onzeker weten. Een weten dat niet wordt bedreigd door twijfel, maar dat de twijfel incorporeert in zichzelf en daardoor alleen maar sterker wordt. Het is voor veel radicale theologen niet moeilijk om zich voor deze (ontwrichtende) praktijk te beroepen op niemand minder dan Jezus zelf. Want was dat niet precies wat hij deed in de context van zijn tijd?

De woordenwirwar van postmoderne filosofen kan de lezer de indruk geven dat het hier om vrijblijvende kroegpraat gaat, maar dan met ingewikkelde terminologie. Moeilijk doen om het moeilijk doen – het is een verwijt dat vaker wordt gemaakt in de richting van theologie – en specifiek richting radicale theologie. Is het onzeker weten in dit boek slechts de nuffige arrogantie van de millennial die nog nooit een oorlog heeft meegemaakt, geen zin meer heeft om wat voor autoriteit dan ook maar te aanvaarden en voor z’n plezier aan de poten zaagt van argeloze kerkbezoekers? Wie de denkers in de radicaal-theologische traditie leest, constateert terecht dat ze graag met woorden spelen. De dwarse concepten, het onontgonnen terrein, het binnenstebuiten keren van wat vanzelfsprekend leek, daarin grossieren veel van de denkers die in dit boek beschreven worden. Ze zijn er goed in zelfs. En dat heeft een eigen waarde; dichters worden precies om deze reden gelezen, we betalen grof geld voor voorstellingen van cabaretiers die precies dit voor ons doen en we kijken verwonderd naar kunst die ons anders leert kijken naar dezelfde wereld.

Ten grondslag aan het woordenspel van de radicale theologie ligt een bittere noodzaak. Wie decadentie en kinderachtigheid vermoedt, heeft nog niet diep genoeg gepeild. Onzeker weten en radicale theologie is de reactie op een menselijke neiging die zo oud is als de mensheid zelf. De neiging om je eigen zekerheid heiliger te achten dan de confrontatie met een ander die in alle ongemakkelijkheid in levende lijve voor je staat. Veel van onze zekere systemen zijn middelen om de ongemakkelijkheid van de wereld ons van het lijf te houden. Maar hoe beter we daarin slagen, hoe meer we onszelf kwijtraken. Met de radicaal-theologische traditie (en geïnspireerd op een uitspraak van Jezus) willen we het daarom omdraaien. Het is bittere noodzaak om onszelf te verliezen, want alleen zo vinden we onszelf. Ook een woordspel, ditmaal van de rabbi uit de eerste eeuw.

Of je nou twijfelt nog wel in een kerk te passen die vindt dat het geloven toch echt een ‘zeker weten’ moet zijn of dat je mensen vermalen hebt zien worden door de machinerieën van de belastingdienst: de radicale theologie is ten behoeve van iedereen die ooit zag dat op basis van een heilig verklaard systeem medemensen werden buitengesloten. We hopen dat radicale theologie een middel is om onzekerheid te wrikken in het gemak waarmee soms met prachtig klinkende woorden de realiteit van de ander wordt vergeten, ontkend of genegeerd. En dan gaat het niet alleen om de daadwerkelijke ander, maar ook dat andere (of die ander in jezelf) wiens stem we proberen te negeren. Misschien zelfs ook die ‘ander’ die niet tot de homo sapiens behoort maar wel degelijk een beroep op ons doet – van pantoffeldier tot varken tot de aarde zelf.