Recensie van ‘Is dit nu de islam?’

<“Is dit nu de islam?” vraagt Khalid Benhaddou zich af in zijn onlangs verschenen gelijknamige boek. De jonge Gentse imam en Hoofd De-radicalisering België weet met zijn welbespraaktheid en hippe uitstraling alle clichés over imams te doorbreken. In dit manifest rekent hij op erudiete wijze af met hardnekkige vooroordelen over islam en imams. Hij trakteert de lezer op vele scherpzinnige inzichten en hij doet verrassende voorstellen over de plaats van de islam in het Westen.

Rationele islam

Khalid Benhaddou, geboren en getogen in België, genoot zijn imamopleiding aan de Grote Moskee van Brussel. Sinds zijn 17e jaar verzorgt hij als imam de vrijdagspreek in de moskee. Zijn boek is een pleidooi tegen extremistische vormen van islam, die regelmatig het nieuws halen. In de inleiding van het boek vraagt Benhaddou zich af: “Is dit nu de islam?, vragen mensen. Die terroristen die onschuldigen doden, zogezegd in naam van hun geloof, gesterkt door een letterlijke en ongenuanceerde lezing van bepaalde verzen uit de Koran: zijn zij de islam?” (p.7)

Als alternatief, en gedreven vanuit een persoonlijke motivatie, wil Benhaddou een andere, zoals hij zegt, meer ‘rationele’ islam presenteren. Het doel van het boek is om “een brug te leggen tussen de Koran, die sinds mijn kindertijd een onlosmakelijk een deel van mij is geworden, en de Europese/mondiale maatschappij waarin ik leef.” (p.8) Daarbij komen steeds aspecten van de persoonlijke religieuze zoektocht van de imam aanbod samen met zijn visie op actuele vraagstukken over de islam.

Niet Europees, Verlicht of Gematigd

Als kind van Marokkaanse ouders groeide Benhaddou in België op tussen twee werelden. Hij zegt over zijn jeugd: “Ik voelde dat er fricties waren tussen het waardensysteem dat ik heb meegekregen en het waardensysteem van de samenleving.” (p.15) Als hij op amper 18-jarige leeftijd uiteindelijk imam wordt, is Benhaddou naar eigen zeggen vooral bezig met “het herkauwen van oude teksten”, zonder realiteitszin ten opzichte van de maatschappij en de wereld. Pas de voorbije vier jaar zag hij naar eigen zeggen wellicht het licht door veel boeken van zowel islamitische als Westerse filosofen te lezen en discussies te voeren met een aantal vrienden met wie hij het platform van Vlaamse Imams en

Moslimdeskundigen oprichtte.

Benhaddou legt ook uit hoe hij tot het begrip ‘rationele islam’ is gekomen: “De term rationele islam is mij ingegeven door een afkeer van de begrippen ‘Europese islam’, ‘verlichte islam’ en ‘gematigde islam’.” (p.34) Elk van deze begrippen is volgens Benhaddou problematisch.

‘Europese islam’ is problematisch omdat het een containerbegrip is geworden. Het veronderstelt ook een dualistische wereld. Een naar binnen gekeerd Europa versus de rest van de wereld die een bedreiging zou kunnen vormen. ‘Europese islam’ zou daardoor te weinig universeel klinken.

‘Verlichte islam’ is volgens Benhaddou ook problematisch omdat het verwijst naar de Verlichting, een unieke periode uit de Europese geschiedenis. Het zou onredelijk zijn te veronderstellend dat de islam exact hetzelfde historische proces moet doorlopen.

‘Gematigde islam’ tenslotte is volgens Benhaddou een weinigzeggende term die enkel zegt wat de islam niét moet zijn, namelijk ‘niet radicaal’. Als alternatief hanteert Benhaddou de term ‘rationele islam’ voor zichzelf.

Geen waarden maar daden

‘Rationeel’ definieert Benhaddou heel breed. In de rationele islam staat volgens Benhaddou het kritische denken centraal. “Is de islam vandaag dan irrationeel? De gangbare islam die vandaag door vele moslims wordt beleden, is dat inderdaad, omdat die vertrekt vanuit ideeën die niet verzoenbaar zijn met ratio en wetenschap.” (p.37)

De wetenschappelijk-rationele benadering van Benhaddou blijkt ook uit het mensbeeld dat Benhaddou lijkt te hanteren: “De eenentwintigste eeuw moet de eeuw zijn waarin we religie en afkomst overstijgen en terugplooien op onze twee belangrijkste identiteiten, waarmee we nauwer met elkaar verbonden zijn: de biologische en culturele.” (p.25) Het is opvallend dat Benhaddou als geestelijk leider niet de universaliteit van de religieuze of metafysische dimensie van de mens benadrukt.
Benhaddou’s rationele kader staat echter niet los van het islamitische kader. Geïnspireerd door Ibn Rushd probeert hij het rationeel-wetenschappelijke kader te verzoenen met de Koran. Helaas werkt hij in het boek zijn theologisch model niet uit. Het boek zit wel vol interessante inzichten. Een voorbeeld is het argument dat Benhaddou opvoert tegen het botsing-der- beschavingen-discours.

Met een verwijzing naar een Korantekst betoogt Benhaddou dat we onszelf, en anderen, niet langer moeten definiëren en beoordelen op basis van (superieure) waarden maar op basis van daden: “De rationele islam wil de theorie weerleggen die de conflicten tussen beschavingen, culturen en volkeren wil toeschrijven aan een verschil in essentie. (…) het is van fundamenteel belang dat wat we deze herdefiniëren met wat we doen.” Daarbij citeert hij het Koranvers: “De goede daad en de slechte daad zijn niet gelijk. Dring (het kwade) terug door wat beter is; en kijk, diegene met wie je een vijandige relatie had, wordt een warme vriend” (p.41)

Geest in plaats van letter

De overige hoofdstukken gaan over radicalisering en een pleidooi om Koranteksten in de historische context te plaatsen en deze meer naar de geest dan naar de letter te lezen. Met name het hoofdstuk over radicalisering is een verademing. Benhaddou betoogt dat radicalisering niet perse gewelddadig hoeft te zijn. Hij schrijft: “Een vorm van constructief radicalisme kan gebruikt worden om het debat scherp te houden.” (p.76) Ook reduceert Benhaddou radicalisme niet tot een verkeerde theologie of ideologie en is er veel ruimte voor maatschappelijke factoren in zijn verhaal. “Het is een en-en-verhaal, met racisme aan de ene kant en de ideologische beïnvloeding van de jihadisten aan de andere kant.” (p.115)

Wat wel opvalt is dat in Benhaddou’s analyse van radicalisering geen of weinig aandacht is voor de psychologische en (geo-)politieke factoren van radicalisering, dat een veelkoppig monster is. Als oplossing voor het probleem wijst Benhaddou op de rol van imams, onderwijs en de overheid. In zijn rol als imam ziet Benhaddou het als zijn taak om een alternatieve islam te presenteren.
Extremisme brengt volgens Benhaddou veel ellende, maar paradoxaal genoeg ook nieuwe kansen voor een rationele islam: “IS dwingt moslims om na te denken over de ideeën die terug te vinden zijn in belangrijke naslagwerken en waarover te lang gezwegen werd. Hoe vreemd het ook mag lijken, dankzij IS is er misschien ruimte gecreëerd om daarover in alle openheid en zonder taboes te praten.” (p.70) Deze rationele islam komt pas in het laatste hoofdstuk uit de doeken.

Door de begrippen ‘sharia’, ‘jihad’, ‘ummah’, ‘dawah’, en ‘islamitische staat’ te verhelderen, in het licht van de traditie te nuanceren en deze te herinterpreteren, doet Benhaddou een aanzet voor hoe een rationele islam eruit zou kunnen zien. Hij betoogt dat fundamentalisten niet het monopolie hebben op het gebruik van deze begrippen. Ook de positie van de vrouw in de islam en de plaats van de ratio en wetenschap in de islam komen aan bod.

Kritische noten

Het is een boek met verrassende inzichten en een kijk in de geest van een filosofisch geïnspireerde imam. In theologisch opzicht valt het verhaal van Benhaddou echter wel wat tegen. Benhaddou’s verhaal is soms wat prekerig en onsamenhangend en hij blijft steken in een aantal algemene theologische principes, zoals het contextualiseren van teksten en deze teksten meer naar de geest lezen. Benhaddou presenteert echter geen uitgekristalliseerde theologie of uitgewerkt hermeneutisch model.
De term ‘rationele islam’ van Benhaddou is ook problematisch omdat deze vatbaar is voor dezelfde kritiek als die op ‘gematigde islam’ en ‘Europese islam’. Het is namelijk een containerbegrip en het creëert een nieuwe dualiteit: rationalisme versus irrationalisme. Daarmee loopt Benhaddou het risico zich van zijn achterban te vervreemden. Verstandiger was het wellicht om alle adjectieven of etiketten die men vóór ‘islam’ plaatst, af te schudden en de woorden en de daden van de imam voor zichzelf te laten spreken. Tenslotte lijkt het boek vooral voor een niet-islamitisch publiek te zijn geschreven, met onnodig veel moeilijke woorden. Om zijn achterban echt te kunnen overtuigen moet Benhaddou met een ander boek komen.

—

Boekgegevens
Khalid Benhaddou, Is dit nu de islam?, Aalst, Uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts, 2016. ISBN 978 90 8931 674 5, 174 bladzijden.