Naast Kerstmis is vooral Driekoningen boeiend – vooral omdat het cultureel goed verankerd is en veel folklore kent. Het verhaal – drie ‘wijzen uit het oosten’ volgen een ster om Jezus cadeaus te brengen – staat in het Mattheüs-evangelie en biedt eigenlijk een heel goede basis voor cultureel-christelijk gedachtegoed. Daar kan en mag een theoloog niet omheen. De ‘drie koningen’ geven prima aanknopingspunten en zelfs van koning Herodes, traditioneel de grote booswicht in dit verhaal, valt nog wel wat te leren. Juist door politieke discussies van nu en het verhaal van toen naast elkaar te leggen. Dan kan je het verhaal als volgt lezen.
Verstandige mensen
De koningen – ik noem ze maar even zo, Mattheüs zwijgt over hun status – zijn verstandige mensen. Ze volgen de culturele gebruiken van hun land en weten: een bijzondere ster wijst op een bijzonder mens. Het kan geen kwaad die een bezoekje te brengen – goed voor je netwerk. Natuurlijk zet je niet alles op één kaart, maar netwerk je ook even met de koning ter plekke – je weet maar nooit.
Die koning, Herodes, gaat hier ook goed mee om: de informatie die hij krijgt, zet hij gelijk om in politieke munt. Met zijn nieuwe vrienden, de koningen, laat hij in de religieus-culturele bronnen van zijn land nakijken door ‘Schriftgeleerden’, de wetenschappers van zijn tijd, hoe het zit met sterren en bijzondere kinderen. Hij heeft er ook alle reden toe: zo’n nieuwe ster aan de politieke hemel kon nog wel eens lastig worden. Dan is het maar beter om te weten dat je alle hulp hebt die je krijgen kunt. Van je nieuwe vrienden én van de cultuur en religie van je land. De drie koningen gaan hierin mee. Verstandige mensen en waarom ook niet. In opdracht van Herodes zoeken ze verder naar het kind en beloven het bij hem aan te geven. Cultuur, religie en politiek gaan zo uitstekend samen.
Herodes
Daarom is het jammer dat de drie koningen en Herodes zo weinig aandacht krijgen in de rest van de Bijbel. Het zou echt een theologische basis voor cultuurchristendom anno 2018 zijn. Het is absoluut de moeite waard te ontdekken hoe de drie koningen en Herodes met cultuur en religie omgaan. Want wat voor rol speelt religie in dit Bijbelse verhaal nu eigenlijk? Voor het gemak concentreer ik me even op Herodes. Want wat Herodes doet, kun je goed verhelderen met het voorbeeld van cultuurchristelijke politici van nu. Herodes beroept zich op de culturele en religieuze traditie van zijn land en drukt zich ook religieus uit: hij wil het net geboren kind ook gaan vereren. Dat werkt goed, toen en nu: woorden als ‘cultuur’ en ‘christendom’ roepen vaak iets positiefs op. De technische term hiervoor is ‘emotive’: een woord dat zo ‘opgeladen’ is dat je het graag hoort en iemand die het gebruikt graag gelooft. Het is retorisch heel handig en verleidelijk. Omdat het zo goed werkt, geeft het ook de ruimte om een eigen invulling aan de inhoud van zulke ‘opgeladen’ woorden te geven.
Naaste
Zoiets viel ook te zien in een discussie in de Tweede Kamer tussen Thierry Baudet (FvD) en Joël Voordewind (CU) van afgelopen december. Baudet gebruikte de term ‘naaste’ en verweet Voordewind dat deze zijn naasten niet liefhad – en dus een slecht christen was: “De Bijbel maakt duidelijk dat je je naaste lief moet hebben. U heeft alleen mensen van ver weg lief.” Nu is ‘naaste’ zonder meer een ‘emotive’: wie wil nu te horen krijgen dat hij – zeker als christen! – zijn naaste níet liefheeft? – ‘Emotives’ moeten natuurlijk wel vol te houden zijn. In dit debat ging dat mis: Voordewind wees Baudet erop dat ‘naaste’ Bijbels gezien nu net niet gaat over ‘de persoon in de buurt’, maar over ‘degene die hulp nodig heeft’ – zoals in het verhaal van de barmhartige Samaritaan. Deze discussie ging Baudet te ver: “Ik ben niet geïnteresseerd in een wedstrijdje ver plassen over wie de Bijbel het beste kent.”
Dit voorbeeld verheldert ook hoe Herodes omgaat met de cultuur en religie van zijn tijd omgaat. Zodra zijn Schriftgeleerden de Bijbel nagekeken hebben over kinderen en sterren doet Herodes twee dingen. Hij zegt eerst dat hij helemaal in lijn met deze teksten wil zijn – met zijn cultuur en met zijn religie – wie zou het met hem oneens kunnen zijn! Zijn religie en cultuur zijn voor hem zo een Fundgrube voor praktisch en verleidelijke ‘emotives’!
Het tweede is dat Herodes een volstrekt eigen draai aan de inhoud geeft. De religieus-culturele teksten die zijn Schriftgeleerden nakijken, zeggen namelijk dat de nieuwgeboren koning de eigenlijke herder van het volk Israël zal zijn – en dus niet Herodes zelf. Logisch en gelovig zou dan zijn om plaats te maken voor de nieuwe, goddelijke koning. In plaats daarvan gebruikt Herodes ze als een stuk gereedschap om zijn pasgeboren concurrent om zeep te helpen: de teksten verraden dat Jezus in Bethlehem zal liggen en hij stuurt zijn nieuwe vrienden erop af om dat uit te zoeken. Net als in het voorbeeld van Baudet hierboven is religie is zo voor Herodes vooral een hulpstuk om politieke punten te maken en invloed te hebben. Met of zonder ver plassen, zulke vormen van cultuurchristendom zijn eigenlijk een vorm van politieke penisvergroting: Je behelpt met iets waar je zelf niet echt in gelooft. Maar handig is het wel! Soms zelfs verleidelijk.
En de drie koningen? Misschien zijn ze ook goede cultuurchristenen, misschien ook niet. Ze spelen Herodes’ spelletje mee, tegelijkertijd geven ze de nieuwe koning enorme geschenken en verlaten het land met een hele grote boog om het koninklijke paleis heen. Ik denk dat ze uiteindelijk net iets meer in Jezus geloofden dan in Herodes’ reli-politiek.
