Het wordt nu al jaren gezegd: de islam heeft een reformatie nodig. Een paar eeuwen terug gooide het christendom zijn theocratische impuls aan de kant en bevestigde het moderne politieke waarden – laat de islam hetzelfde doen! Laat zijn Luther, die waarschijnlijk zit te mokken in de hoek van een madrassa, tevoorschijn komen! De islam heeft hem nodig!
Dit klinkt als opgewekte no-nonsense, zowel in zijn bereidheid om te zeggen dat de islam een probleem heeft dat opgelost moet worden, als in zijn openheid over religie en de aanname dat religies kunnen veranderen en met secularisme verenigbaar zijn. Maar feitelijk is het lui en historisch ongeletterd. Het impliceert een misvatting over de verhouding van het christendom tot de moderniteit.
Het veronderstelt dat er – ooit – een christendom was dat conflicteerde met gezonde politieke waarden, maar leerde om zijn doen en laten te veranderen. Wellicht wordt verondersteld dat Maarten Luther de pionier daarvan was en dat hij zoiets zei als: ‘Laten we eens bevragen wat de paus ons vertelt en ons geloof zo aanpassen dat het spoort met een humanistische moraal, gelijke rechten en de scheiding van kerk en staat.’
In plaats daarvan zei Luther zoiets als: ‘Laten we onze godsdienst zuiveren, gehoorzamer worden aan zijn essentiële logica zoals die is opgeslagen in de bronnen.’ En deze hervormende beweging bracht geleidelijk nieuwe politieke werkelijkheden en ideeën voort. De schepping van een liberalere politieke orde stond niet op Luthers agenda, noch op die van enig ander in die tijd, maar werd wel een centrale kwestie voor een aantal protestanten in de volgende eeuw. De protestantse reformatie bedoelde niet dat het christendom de waarheid accepteerde van iets anders, iets dat boven zichzelf uitging. En dat is wel wat mensen eigenlijk willen als ze zeggen dat de islam een reformatie nodig heeft: ze willen dat het de waarheid van westerse waarden accepteert en zich daaraan aanpast.
De kreet ‘de islam heeft zijn reformatie nodig’ maakt dus de volgende vergissing. Hij veronderstelt dat christendom en islam twee vergelijkbare vormen van godsdienst zijn: als godsdienst A zich aanpaste aan de moderniteit, kan godsdienst B dat ook. Maar godsdienst A paste zich niet aan de moderniteit aan: onbedoeld schiep hij de moderniteit door de poging om zuiverder zichzelf te zijn.
Het alles veranderende idee dat opkwam in het kielzog van de reformatie laat zich als volgt samenvatten: weg met de theocratie! (Ik ben misschien doordrenkt met liberaal patriottisme, maar het lijkt me dat die doorbraak voor negentig procent Engels was.) Laat de staat niet langer godsdienstige gelijkheid opleggen, maar juist de vrijheid van mensen beschermen om zelf te kiezen hoe godsdienst vorm te geven. Deze revolutie in theo-politiek werd niet aangevoerd door atheïsten maar door idealistische protestanten. God wil deze nieuwe soort van vrijheid beschermende staat, zeiden mensen als John Milton en John Locke. (Niet-gelovigen als Spinoza en Voltaire volgden in hun spoor en werden daarvoor bovenmate geëerd.)
Waarom dachten ze dat politieke vrijheid Gods wil was? Ze hadden van eerdere protestanten als Luther geleerd om bazige instituten en religieuze regels te wantrouwen; ze pasten dit nu toe, zowel op de politiek als de religie. En ze wezen op het Nieuwe Testament, dat geen theocratisch model voor de politiek bijvalt (anders dan het Oude Testament met zijn heilige koningen). De hele traditie van dwang in de godsdienst is verkeerd, staat op gespannen voet met de Schrift, zeiden ze. John Locke stelde bijvoorbeeld in zijn Letter Concerning Toleration [Brief over tolerantie] dat tolerantie ‘het voornaamste kenmerk van de ware kerk’ is.
Het christendom was vanaf toen niet als bij toverslag bekeerd tot de vrijheid. De kanonnen, rooms-katholicisme en calvinisme, gaven de voorkeur aan het oude theocratische idee en gebruikten drie eeuwen van omdenken. Hoewel dat punt nog niet helemaal is bereikt (het christendom reageert onvermijdelijk tegen seculiere, liberale waarden in bepaalde opzichten) is het ook geen heikel punt meer: er zijn bijna geen christenen meer die zoiets als een alternatieve theocratische orde willen installeren, hoe dan ook.
Is er enige reden om aan te nemen dat de islam van dit verhaal een echo vormt? Dat het die richting uitgaat dat het zijn theocratische neiging als vergissing ziet en dwang in de godsdienst beschouwt als verfoeilijke dwaling? Ik wil niet somber klinken, maar ik ben er niet zeker van. Er is een tweevoudig probleem. Ten eerste bestaan er al liberale waarden en die worden standvastig gezien als extern, of vreemd, aan de islam. De bewering dat vrijheid van godsdienst en vrijheid van meningsuiting centrale principes van de islam zijn, klinkt gewoon niet oprecht: we weten allemaal dat ze in de loop van de eeuwen het meest volledig zijn opgesteld en geïnstitutionaliseerd in het Westen.
Ten tweede, zoals Douglas Murray[1] onlangs in dit weekblad schetste, zijn de teksten die aan de basis van de islam liggen ambigu over geweld: de roep van de profeet tot medelijden en genade staat naast zijn instemming met het gebruik van geweld in de naam van God. Een liberale moslim kan, op goede gronden, beweren dat Mohammed meer nadruk legde op medelijden dan zijn tijdgenoten deden, maar kan niet ontkennen dat hij in de grond van de zaak een theocratisch ideaal aanhing. De teksten die aan de basis van het christendom liggen autoriseren daarentegen echt een radicale breuk met theocratisch geweld. De bewering dat Jezus geweldloosheid bepleitte in plaats van een heilige oorlog is niet slechts een interpretatie. Het christendom heeft daardoor een antitheocratische logica die de islam (en feitelijk ook het jodendom) mist.
Wat moeten we nu doen? Spijtig concluderen dat de islam niet te hervormen valt en daarmee omgaan als een koppige middeleeuwse ‘ander’? Dat lijkt me geen goede houding; het kan vervolging rechtvaardigen of tenminste marginalisering. Wij moeten ons oordeel over de uiteindelijke bestemming van de islam liever openhouden en erop vertrouwen dat tolerantie – zelfbewuste, onwrikbare tolerantie – het beste medicijn is voor reactionaire ideologieën. In het verleden was de Britse pers vol bezorgde debatten of het rooms-katholicisme wel getolereerd kon worden. Het leek niet te hervormen in zijn overtuiging dat de autoriteit van de paus die van de liberale staat overtroefde. Deze vijfde colonne kon je toch zeker niet toestaan om haar geloof te verspreiden of haar eigen scholen te stichten, zeiden velen. Maar het katholicisme werd getolereerd en omdat het onder het liberalisme leefde, werd het geleidelijk geliberaliseerd. In het geval van de islam moeten we op hetzelfde hopen.
Ik beweerde dat tolerantie zelfbewust en onwrikbaar moet zijn. Het zou, hoe vreemd dat misschien klinkt, ook onbeschaamd inconsistent moeten zijn. Het oordeel van de experts is na de aanslagen van Parijs te zwart-wit geweest.[2] Het veronderstelde dat we moeten kiezen tussen volledige acceptatie van de islam, wat betekent dat we moslims nooit mogen beledigen en ze hier helemaal thuis moeten laten voelen, of instemming met seculiere liberale waarden, hoezeer die hen ook beledigen. Natuurlijk moeten we daar niet tussen kiezen, nooit. We moeten niet zo tolerant tegenover moslims worden dat we beloven hun godsdienst nooit op de hak te nemen – maar in het algemeen moeten we zo’n belediging achterwege laten. Evenmin moeten we het antiwesterse venijn van veel van hun prekers per se tolereren – maar in het algemeen moet dat wel, zoveel als we kunnen verdragen. Ware tolerantie is noodzakelijk inconsistent. We kunnen alleen maar hopen dat die tolerantie de bloei bevordert van liberale interpretaties van de islam, maar of die kunnen bijdragen aan een beslissende wending binnen de islam zal de tijd leren.
