Wat maakt Poetins ideologie zo aantrekkelijk?

Tijdens deze eerste actualiteitenlezing in een vierdelige serie over de oorlog in Oekraïne, duiken Radboud Reflects en VOX in Poetins ideologie met als spreker politiek filosoof Evert van der Zweerde van de Radboud Universiteit. Met de beelden van de verwoestingen die Poetins beslissingen hebben aangericht vers op ieders netvlies, is de collegezaal gevuld met deelnemers die zich afvragen welke ideeën hem drijven. Programmamanager en ethicus Tjidde Tempels heet het publiek welkom en geeft het woord aan Van der Zweerde.

Evert van der Zweerde opent zijn lezing met de stelling dat zijn focus zal liggen op Poetin en zijn ideologie, niet op het conflict zelf met al zijn ingewikkelde ins en outs. “Hoewel deze lezing duidelijk wordt getriggerd door het voortdurende militaire conflict in Oekraïne, gaat het niet over deze oorlog, maar over een deel van zijn achtergrond. Wat ik zal proberen te doen, is begrijpen wat er aan de hand is, op het niveau van concepten en ideeën, en mijn gedachten daarover delen.”

Ten eerste, wat bedoelen we als we het hebben over ideologie, die van Poetin of anderszins? Ideologie is ‘praten over ideeën’, verbonden met praktijken en asymmetrische machtsverhoudingen binnen een samenleving. Het is een onmisbaar onderdeel in een bepaalde samenleving, dat helpt beslissen welke krachtige ideeën onder mensen ingang vinden. Wanneer een ideologie een middel is voor oppositie, is het vooral motiverend en inspirerend. Maar zodra een ideologie zegeviert, werkt deze vooral legitimerend en rechtvaardigt deze ideologie zichzelf. In zekere zin wordt het dan een ‘opium van het volk’.

Als we willen begrijpen wat er aan de hand is, zo vervolgt Evert van der Zweerde, moet onze vraag niet zijn ‘wat wil Poetin?’ In plaats daarvan moeten we ons afvragen ‘wat geeft zijn ideeën allereerst aantrekkingskracht en plausibiliteit?’. Waar komt het idee vandaan dat Oekraïne eigenlijk deel uitmaakt van Rusland? Om op deze vragen in te gaan, neemt de politiek filosoof ons mee op een korte historische excursie.

Als je terugkijkt naar het ontstaan van Rusland en Oekraïne, kom je een regio tegen die heel vloeibaar is. Grenzen verschoven in de loop der eeuwen vele malen, politieke leiders verdeelden, herenigden en gaven vaak delen van hun grondgebied weg. Er is daarom door de geschiedenis heen geen continu en duidelijk gedefinieerd Russisch rijk of Oekraïense natie geweest. Bovendien, historisch gezien, kwam Kiev en de regio eromheen veel eerder naar voren als een politieke macht dan een Russische macht met Moskou als kern. Een verschuiving naar Moskou vond later plaats. Dit alles rechtvaardigt natuurlijk geen invasie, maar het zet de toon voor veel beweringen die Poetin doet.

Ten tweede is er het idee van een groot multi-etnisch Rusland dat Wit-Rusland en Oekraïne omvat, het orthodoxe christendom als belangrijkste religie heeft en zich zou verzetten tegen de aanvallen van het decadente en hedonistische Westen. Dit idee is helemaal terug te voeren tot Dostojevski en resoneert met substantiële delen van de Russische bevolking. We moeten opmerken dat dit soort ideeën niet uniek zijn voor Rusland: de Verenigde Staten zijn ook zeer succesvol geweest in het overtuigen van mensen dat zij deel uitmaken van een geweldig idee – of in hun geval een grote Amerikaanse droom.

Bovendien, terwijl veel Russen verwerpen wat er nu in Oekraïne gebeurt, zouden veel Russen het idee onderschrijven dat Oekraïne meer Russisch dan Europees is. Dit omvat een groot deel van de bevolking van de Krim, bewoners die overwegend etnische Russen zijn. Veel Russen herkennen ook het beeld dat Poetin schetst van een westerse wereld die hen voortdurend vernedert en een Rusland dat niet gerespecteerd is door Europa. Een gedachte die niet onzinnig is.

Ten slotte schetst Van der Zweerde kort waar Vladimir Poetin vandaan komt, met betrekking tot zijn carrière in de Sovjet-Unie, zijn tijd als KGB-officier en zijn presidentschap dat aanvankelijk succesvol was en later zwaar is betwist. Deze achtergrond, samen met Poetins nostalgie naar de Sovjettijd, geeft zijn acties iets wanhopigs en fataals. “We moeten altijd onthouden dat voor Poetin de grootste catastrofe van de twintigste eeuw de ineenstorting van de USSR was. Voor hem is dit een onomstotelijk feit, wat we er ook van mogen vinden.”

Van der Zweerde sluit af met drie richtlijnen die we kunnen gebruiken om de ideologische kant van dit conflict te begrijpen:

Ten eerste moeten we proberen om, tijdelijk, morele verontwaardiging en goedkope veroordeling te vervangen door nuchtere analyses.

Ten tweede moeten we ideeën, vooral als ze absurd lijken, serieus nemen, zonder ze letterlijk te nemen. Probeer te begrijpen waarom bepaalde ideeën voor anderen dan jijzelf een duidelijke plausibiliteit kunnen hebben.

Ten derde moeten we het cruciale onderscheid blijven maken tussen de Russen en de huidige regering, en persoonlijke contacten en professionele uitwisselingen onderhouden, en waar nodig en mogelijk herstellen.

Evert van der Zweerde krijgt applaus waarna een vragenronde volgt.