Ik zie een grote vrouw en een kleinere man, Ze kijken elkaar in de ogen. Ze omhelzen elkaar maar niet helemaal. Er is diepgevoelde afstand maar ook tastende toenadering. Wat is her-inneren? Het woord is in de 16e eeuw gevormd naar aanleiding van het Duitse erinneren. Dat komt van innern en is weer afgeleid van innaro ‘het binnenste’. Innern betekende oorspronkelijk ‘zorgen dat iemand het zich bewust wordt’.
Als wij ons iets herinneren richten we van binnen het licht op iets, bekijken het nader en vertellen soms over het gevoel dat het oproept. Zo lijkt het een bewuste daad, maar een herinnering ontstaat ook plotseling door een stem, een woord, door muziek en ook door een geur die iemand bijvoorbeeld terugvoert naar een speciaal moment uit het verleden. In ons gezin tovert het fel uitgesproken woord quatsch direct mijn moeder tevoorschijn. Iedereen ziet haar weer voor zich. Herinneren heeft een passief aspect, een bepaalde herinnering overkomt je, maar kan ook actief zijn en dan komt het in de buurt van gedenken.
Gedenken, dat hebben we deze week gedaan, op de Dam, op de Westermarkt, op de Waalsdorpervlakte maar ook overal in Nederland. Er was een oproep om de Stolpersteine te poetsen. Onopvallend tussen de straatstenen kun je ze vinden: kleine vierkantjes, een project oorspronkelijk verzonnen door Gunther Demnig in Duitland maar nu verspreid over heel Europa. Bovenop zit een messingplaatje met een naam, data en eventueel de plaats waar de slachtoffers zijn omgekomen: Joden, Sinti en Roma. De steentjes liggen meestal voor het huis waar deze mensen woonden. Op 4 mei was het poetsdag, maar dat kan altijd, want zo blijven hun namen gelezen en herinnerd door de voorbijganger.
Er zijn nog meer manieren om te gedenken. Vorig jaar was in Museum Arnhem een bijzondere tentoonstelling: Living, forgiving and remembering met werk van kunstenaars o.a. uit Chili, uit Zuid-Afrika, Israël en Vietnam. Lopend door de kerk raakte mij een ogenschijnlijk eenvoudige reeks foto’s waarop mensen elkaar omhelsden. Fotografe Lana Mesic kreeg in 2014 de opdracht om in Rwanda (20 jaar na de genocide) te onderzoeken hoe ‘slachtoffers’ en ‘daders’ hun leven weer opgepakt hadden en de ‘daders’ misschien vergeven hadden. De fotoserie heet Anatomy of forgiveness.
Het waren foto’s van de dader en het slachtoffer die elkaar soms na 20 jaar weer terugzagen. In hun dikwijls aarzelende lichaamstaal zag je de mate van vergeving, het was ontroerend en indrukwekkend. De kunstenares had de mensen ook gevraagd met een zelfgekozen voorwerp op schaal aan te geven in hoeverre men de ander of zichzelf vergeven had. Op een van de foto’s zag je twee rechtopstaande palmbladen waar aan elke kant een hand iets aanwees op verschillende hoogte: de mate van vergeving. De fotoserie liet mij inzien dat gedenken vaak gelijk opgaat met vergeven – ook jezelf vergeven – voordat je weer (samen) kunt gaan léven.
