‘Ieder mens is gelijk’ is voor paus Franciscus niet genoeg

Om meteen met de deur in huis te vallen: deze encycliek is een stuk minder revolutionair dan Laudato Si’, de vorige encycliek van Franciscus. Daarin sprak hij zich duidelijk uit over klimaatverandering, een onderwerp dat eerder in de katholieke sociale leer nauwelijks behandeld werd. Franciscus verbond, na de wetenschappelijke feiten goed uiteen te zetten, dit onderwerp onlosmakelijk aan sociale verandering.

Laudato Si’ sprak over meer solidariteit tussen rijkere landen en de arme landen, waar de gevolgen van klimaatverandering het hardst merkbaar zijn, maar sprak ook het individu aan op de wil om een al te uitbundig leven te willen leiden met een grote ecologische voetafdruk. Fratelli Tutti gaat meer door op al eerder bewandelde paden, namelijk hoe mensen met elkaar samenleven. De encycliek stipt actuele thema’s als racisme, immigratie en zorgen voor elkaar aan.

Meteen in het begin van de encycliek noemt Franciscus Groot-imam Ahmad Al-Tayyeb, met wie hij uitgebreid sprak en een verklaring opstelde. Interreligiositeit en godsdienstvrijheid is een belangrijk thema in deze encycliek.  Franciscus schrijft: ‘In de landen waar we een minderheid zijn, vragen christenen om vrijheid, net zoals wij zelf vrijheid voorstaan voor niet-christenen waar zij een minderheid zijn.’

Onder de broeders en zusters uit de titel verstaat Franciscus ook degenen die geen christen zijn. Hij haalt hierbij ook de gezamenlijke verklaring aan die hij met de Groot-imam opstelde, waarin zij afstand nemen van elke vorm van geweld en haat door religie. Ik denk dat dit, in een wereld waarin religies steeds vaker tegen elkaar worden uitgespeeld, een zeer belangrijk punt is.

Op het punt van geweld wijkt deze encycliek af van de sociale leer van de kerk tot nu toe. Franciscus neemt afstand van het concept ‘rechtvaardige oorlog’ en stelt dat vrede altijd verkozen moet worden boven oorlog. Dit is bijzonder, omdat de sociale leer van de kerk wordt gezien als een soort toren waar elke paus nieuwe stenen aan toevoegt, zonder stenen van zijn voorgangers te verwijderen. Pausen formuleren hun veranderingen daarom zo dat ze de stenen niet weghalen, maar in een ander licht zetten. Zo zegt Franciscus niet direct dat het concept ‘rechtvaardige oorlog’ onjuist is, maar dat hij anno 2020 geen mogelijkheden meer ziet voor het bestaan van een rechtvaardige oorlog. Toch kan dit wel degelijk gezien worden als een echte verandering in de katholieke sociale leer.

In mijn ogen belangrijker dan veranderingen, zijn de stukken uit de sociale leer die Franciscus in deze encycliek nogmaals duidelijk herhaalt. Zo spreekt Franciscus duidelijke taal over racisme: ‘Racisme is een virus dat zich snel muteert en, in plaats van te verdwijnen, zich verstopt, en afwacht terug te keren.’

Over migratie zegt hij dat idealiter de omstandigheden in landen en een goed leven overal aanwezig zouden moeten zijn, maar dat dit nu eenmaal niet het geval is. Daarom moeten we migranten opvangen, zodat alle mensen kunnen voldoen aan hun basisbehoeften. Franciscus maakt dit heel concreet: landen zouden onder andere moeten zorgen een simpeler migratiesysteem, humanitaire regelingen voor de kwetsbare vluchtelingen, goede huisvesting, toegang tot de basisvoorzieningen en een eerlijke rechtsgang. Franciscus ziet de komst van nieuwe culturen en invloeden van migranten ook juist als een verrijking voor een land.

Ik ben van mening dat het belangrijk is om je als kerk heel expliciet uit te spreken over wat goed is voor de samenleving. Dus niet alleen zeggen dat migranten goed opgevangen moeten worden, maar heel concreet maken wat daarvoor nodig is. Dit is precies wat de stijl van Franciscus in mijn ogen typeert. Die stijl is allesbehalve diplomatiek, Franciscus vertelt bijvoorbeeld over het neoliberalisme in deze encycliek dat dat vervalt tot dezelfde recepten. Deze ‘ magische theorieën van ‘spillover’ of ‘trickle’’ maken de ongelijkheid volgens volgens de paus juist groter. Toch wil ik zijn stijl niet zuur noemen, Franciscus kraakt alles wat in zijn ogen niet werkt, maar biedt ook een alternatief.

Zo stelt Franciscus een nieuwe politiek voor die gebouwd is op het creëren van gemeenschappen op alle niveaus, wat volgens hem ook inhoudt dat de huidige vorm van globalisatie moet worden herzien. Volgens de paus moet de menselijke waardigheid weer centraal staan in de politiek. Dit alternatief wordt helaas niet zo concreet als Franciscus de problemen wel omschrijft, het blijft bij algemene uitspraken. Opvallend is wel dat wanneer de paus zichzelf citeert, hij een passage uit Laudato Si’ kiest die na jaren Trump een hele andere lading krijgt: ‘In de afwezigheid van objectieve waarheden of stevige principes moeten we niet denken dat politiek beleid of de macht der wet voldoende is. Als de cultuur zelf corrupt is en objectieve waarheid en universeel geldende principes niet langer standhouden, zijn wetten slechts willekeurige verplichtingen en obstakels die men moet omzeilen.’

Zoals de titel van de encycliek al verraadt, gaat het over ‘samen’. Maar met algemene uitspraken als ‘ieder mens is gelijk geschapen’ neemt de paus geen genoegen. Samen betekent volgens Franciscus gelijkwaardigheid. Gelijkwaardigheid tussen man en vrouw, tussen mensen met verschillende achtergronden, tussen arm en rijk. Belangrijk is ook het respect hebben voor andere religies om ondanks verschillen samen te bouwen aan een betere wereld.

Franciscus komt hier met een encycliek die minder baanbrekend is dan Laudato Si’, maar wel op het juiste moment komt. De encycliek is scherp wanneer het de maatschappelijke problemen beschrijft, maar blijft te vaag in het beschrijven van de oplossing. Franciscus zet in Fratelli Tutti desondanks ontzettend goed neer wat de problemen in de wereld zijn en in welke richting we een oplossing kunnen zoeken.