Onrust verbeeld in Arnhem

Chaos en strijd

Woensdag 27 januari jl. werd de eerste aflevering van Arabische Storm van journalist Sinan Can uitgezonden. Can is bekend van de VARA documentaireserie Bloedbroeders, een zoektocht naar de waarheid achter de moord op 800.000 Armeniërs in Turkije. De gepresenteerde beelden van Arabische Storm zijn mooi en verschrikkelijk, zoals stormen nu eenmaal zijn. Wanneer mensen geen recht gedaan wordt, ontstaat er onrust. Polarisatie, chaos en strijd zijn het gevolg van onmacht, niet gehoord en gezien worden en niet meer weten. Mensen zonder hoop, zonder vertrouwen in een betere toekomst, grijpen eerder naar extreme middelen dan zij die zich welbevinden. Vijf jaar na de Arabische Lente laat Sinan Can zien hoe de revolutie van hoop tot chaos, uitzichtloosheid en strijd heeft geleid. En die uitzichtloosheid is mede de oorzaak van een enorme stroom mensen op de vlucht, op zoek naar een beter leven.

Onrust en onmacht

Onrust kenmerkt onze samenleving. Nationaal en internationaal veranderen politieke, economische en sociaal-maatschappelijke verhoudingen. Dat biedt nieuwe kansen, maar veroorzaakt ook nogal wat onrust. Met de expositie Onrust in Museum Arnhem maken kunstenaars Marlene Dumas, Lida Abdul, Esiri Erheriene-Essi, Lidwien van de Ven, Hertog Nadler, Annelise Coste en anderen op eigen manier zichtbaar welke, niet direct en eenvoudig op te lossen, complexe vraagstukken in diverse regio’s onze aandacht vragen. Abstracties als onrust, onvrede of onmacht krijgen vorm en worden tastbaar. Het beeld doet een poging de complexiteit terug te brengen tot een begrijpelijk en behapbaar niveau.

De installatie Four months performance (1998) van de Afghaanse Lida Abdul (Kabul, 1973) maakt indruk, zeker met de vernietigingen van cultureel erfgoed door Islamitische Staat nog op mijn netvlies. Geschiedenisboeken worden gewassen tot ze uit elkaar vallen. Zo wordt getracht de historie te wissen, maar ook een krampachtige poging gedaan traumatische herinneringen te laten verdwijnen. Beide lukt uiteraard niet, maar het duidt het gemanipuleer aan de ene kant en de onmacht aan de andere kant. What we have overlooked (2011) toont een in het zwart geklede, bebaarde man die een meer inloopt om daar een vlag te planten. Op de achtergrond besneeuwde bergen en een huilende wind: “We’re tired of remembering so much. Our eyes drenched with what we have overlooked. We seek to cleanse ourselves of the illusion of certainties.”

Impasse

De foto Caïro (2015) van Lidwien van de Ven (Hulst, 1963) – die zich al sinds eind jaren negentig verdiept in politiek en religie – heeft een grote aantrekkingskracht. De opname toont een moment van relatieve rust in de reuring. We weten hoe het afgelopen is. Van Nir Nadler (Haifa, 1977) en Chaja Hertog (Amsterdam, 1978) wordt de ruim elf minuten durende filmopname Harvest (2013) getoond. Verbeeld wordt een oproer in een olijfboomgaard. Takken roeren zich, er wordt aan getrokken en mee geschud. Als reactie voert een ME-brigade een charge uit. De mannen beuken en slaan op de bomen, schoppen en insluiten in. Resultaat: een gestold moment van bezwete politiemannen, moe, bezweet, uitgeput… De olijfgaard komt ongedeerd uit de strijd, op wat kneuzingen en afgebroken takken na. En even later roeren de takken zich weer. Macht en onmacht lossen elkaar af en geweld lijkt niets te kunnen veranderen.

Practice what you preach

Dit was maar een kleine greep uit een tentoonstelling, die confronteert als je dat toelaat. Je kunt er ook onverschillig aan voorbij gaan. Kunst is een afspiegeling van de tijdgeest. In Nederland leven we comfortabel en veilig en kijken verwonderd of ironisch naar wat zich elders afspeelt en ons gefilterd bereikt. Een beeld, een fragment, een opname teruggebracht tot herkenbaar menselijk ervaren, schept iets van ruimte om de ellende te laten inzinken en er over na te denken. Vluchtelingenvraagstuk, geopolitiek, economische belangen, oorlog en armoede, uiteindelijk is alles terug te brengen tot een mens. Een mens op zoek naar de zin van het bestaan. Een mens bereid narigheid te ondergaan, zolang er perspectief op een beter leven is. Er zelfs voor vlucht en het onbekende tegemoet gaat. En dat is misschien wel het meest confronterende voor ons: de ellende presenteert zich heel direct aan onze voordeur, de theorie voorbij. De nood doet een appèl op datgene waar wij zo prominent mee pronken: compassie, tolerantie, vrijheid en vredelievendheid. “Een democratische samenleving vindt zichzelf steeds opnieuw uit door over haar toekomst te debatteren en met de vormgeving ervan te experimenteren”, stelt lekendominicaan en hoogleraar theologie Erik Borgman (1957). De reactie is aan ons in het project verantwoording en humanisering. Luiden we een nieuw tijdperk of strijdperk in?