Alisa Cuuna: “De keuze voor theater is een redding geweest van boven”

In augustus heb je in kamp Westerbork een voorstelling gegeven in de vorm van een monoloog, over het leven van Settela Steinbach, een meisje wiens identiteit bijna vijftig jaar lang onbekend was. Kun je wat meer over haar vertellen?

“Wat we weten is dat echte haar naam Anna Maria Steinbach is. Ze is geboren in Limburg in een fijn en warm gezin. Haar vader was muzikant. Ze woonden in een dorp, waar ze beschouwd werden als een eigenaardig gezin, omdat ze er anders uitzagen en in een woonwagen woonden. De vrouw van de dokter toonde veel interesse in het gezin, wat de dorpsbewoners maar vreemd vonden. Ze had zo’n goede band met het gezin, dat Anna Maria deels naar haar is vernoemd. Vandaar de naam Settela. Via kamp Westerbork is Anna Maria naar Auschwitz gedeporteerd, waar ze om het leven is gebracht.”

In de monoloog wordt haar verhaal vervlochten met jouw persoonlijke verhaal in de vorm van een briefwisseling. In hoeverre is haar verhaal te vergelijken met dat jou?

“Die vergelijking is niet te maken. Het onrecht dat haar is aangedaan is immens groot. Laat ik daar duidelijk over zijn. Maar wat ik wel herken in haar verhaal zijn de hardnekkige vooroordelen waar Roma en Sinti generatieslang mee te kampen hebben. Ik heb daar ook erg last van gehad in mijn jeugd. Maar wat ik ook herken is dat er altijd mensen zijn die bereidwillig zijn je te helpen, zonder er iets voor terug te willen en je gewoon zien als mens. Ik vond het verhaal van de doktersvrouw dan ook heel inspirerend.”

De vervolging van Roma en Sinti in de Tweede Wereldoorlog wordt ook wel de vergeten holocaust genoemd. Is het bekend hoeveel mensen van deze gemeenschap door de nazi’s zijn vermoord?

“De algemene lezing is dat het om 500.000 tot 1.000.000 mensen zou gaan. Maar er zijn deskundigen, die daar méér onderzoek naar hebben gedaan. Volgens hen ligt dat aantal veel hoger, maar is het een onderwerp dat nog steeds gevoelig ligt.

Het uitsluitingsproces van Roma vond al ruim vóór de Tweede Wereldoorlog plaats. In Polen waren er mensen van de middenklasse, die het prima deden, maar die van de ene op de andere dag het werk werd afgenomen en niet meer tot scholen werden toegelaten. Dat is ná de Tweede Wereldoorlog ook in Italië gebeurd. Mijn ouders hadden het er prima en hadden er na twintig jaar hun draai wel gevonden. Toch moesten ze daar halverwege de jaren negentig weer weg. In Frankrijk gebeurde dat ook. Dus politiek gezien gaat het eerder achteruit dan vooruit. Daarom is het vergroten van de bewustwording over deze vergeten geschiedenis ontzettend belangrijk. In 2025 ga ik dan ook met ‘Lieve Settela’ touren langs middelbare scholen in Nederland. We starten in het noorden van het land.”

In de YouTube documentaire ‘Na 28 jaar heb ik eindelijk een paspoort’ geef je aan dat Mariabeeldjes en de afbeelding van de heiligverklaarde Padre Pio belangrijk zijn in de wijk waar je de eerste tien jaar van je leven bent opgegroeid. In hoeverre heeft het Rooms-Katholicisme jou gevormd?

“Ik ben geboren in de buurt van Napels in het zuiden van Italië. Daar ben ik naar de katholieke basisschool geweest. Iedere ochtend werd er uit de Bijbel gelezen en werd er aan de lunch vooraf eerst gebeden. Op zondagen gingen we als gezin ook wel eens naar de kerk. Dat vond ik als kind heel fascinerend. Het beeld van Jezus en het pracht en praal van Italiaanse kerken, daar kon ik me echt aan vergapen. Dus het katholieke geloof heeft zeker haar sporen achtergelaten. Het interessante is dat mijn moeder eigenlijk van origine islamitisch is. Haar vader, mijn grootvader dus, was moslim. Mijn moeder is geboren in Kosovo. Mijn vader is geboren in Kroatië en opgegroeid in Macedonië. Hoewel mijn ouders allebei Roma zijn, zijn ze heel verschillend opgevoed. Mijn vader komt uit een familie die gewend is om te leven bij de dag. Zo reisde mijn grootvader jarenlang regelmatig heen en weer om ergens tijdelijk te gaan werken. Mijn moeders familie was honkvaster.

Toen mijn ouders trouwden zijn ze voor een beter en duurzamer bestaan, samen naar het zuiden van Italië verhuisd. Daar is mijn moeder zich meer gaan verdiepen in het katholicisme en heeft bepaalde waarden, die bij haar pasten overgenomen. Daarnaast heeft ze ook altijd haar best gedaan om ons belangrijke waarden uit de islam mee te geven. De vrije manier waarop ze hier mee omging, hebben mijn broertje, zussen en ik als kind meegekregen. We gaan er nu ook verschillend mee om. Zo is mijn ene zus moslima geworden, en heeft mijn andere zus zich laten dopen. Binnen ons gezin kan dat allemaal.

Ik heb zelf veel onderzoek gedaan naar religie. Vooral in tijden waarin ik het heel moeilijk had en sterk de behoefte voelde om volledig op God te vertrouwen. Ik waardeer de normen, waarden en filosofie van zowel de bijbel als die van de koran. Voor mij maakt het dus niet uit of we het hebben over Allah, Jezus of God. Voor mij gaat het om Éen.

Ik denk dat ik me terug kan vinden in meerdere religieuze tradities, omdat ik door mijn levensloop in verschillende Europese steden ben opgegroeid en daardoor in aanraking ben gekomen met verschillende culturen. Ik denk dat het ook een beetje Roma-eigen is. Als je kijkt naar de verschillende Roma-groepen die er zijn, dan zie je dat de cultuur heel erg beïnvloed is door het land waar ze verblijven. Dat zie ik ook terug bij mijn ouders, die de katholieke geloofsovertuiging geïmplementeerd hebben in onze opvoeding, maar tegelijkertijd vastgehouden hebben aan de originele geloofsovertuiging, die zij van huis uit hebben meegekregen. Die combinatie past ook bij mij.”

Je hebt een behoorlijk turbulente jeugd gehad. Op je elfde heb je samen met je familie het vertrouwde Napels moeten verlaten om uiteindelijk in Nederland asiel aan te vragen. Hier hebben jullie in dertien verschillende azc’s gewoond. Je ouders hebben zich jarenlang beziggehouden met procederen. Maar op een onverwacht moment werden je familieleden, zonder jou, het land uitgezet in een privéjet om vervolgens de volgende dag door Kosovo weer terug te worden gestuurd. Op het moment van uitzetting, was jij afwezig. Het gevolg was wel dat jij meteen in de illegaliteit belandde. Hoe overleef je zo’n enerverende periode?

“Wat mij altijd heeft geholpen, en ik denk dat het te maken heeft met het feit dat ik in Italië mijn basis heb gehad, is dat ik geleerd heb om te geloven in wonderen en deze ook heb mogen ervaren. Ik heb als kind heel veel zittingen meegemaakt bij de IND en eindeloos lang in wachtkamers gezeten bij de Vreemdelingenpolitie. Ik kon alleen maar zitten, bidden en hopen op een goede afloop. Ik word nog steeds emotioneel als ik daaraan terugdenk. Ik kon niet echt kind zijn. Ik hield me noodgedwongen bezig met volwassen zaken zoals beschikkingen lezen, tolken en vertalen en zag hoe mijn ouders onder de stress leden. Toch voelde ik me getroost door de gedachte dat het goed ging komen. Ik heb namelijk in die tijd ervaren dat God mij toefluisterde dat Hij wonderen zou gaan verrichten. Het heeft wel nog vijf jaar geduurd vóór het zover was. Maar door dagelijks te bidden en mezelf te omringen met positief gestemde mensen, ben ik door deze traumatische periode heen gekomen.”

Ondanks dat je lang in onzekerheid hebt geleefd, kies je zelf beroepsmatig voor een onzekere sector. Hoe verklaar je dat?
“De theaterwereld is inderdaad per definitie een onzekere wereld en heel klein ook. Ik heb daar lang over getwijfeld. Ik heb zelfs eerst een jaar rechten gestudeerd. Als ambassadrice voor Defence for children dacht ik me hiermee beter te kunnen inzetten voor kinderen wiens rechten op het gebied van onderwijs en andere belangrijke zaken zoals gezondheidszorg dreigen te worden geschonden.

Ik denk dat de uiteindelijke keuze voor het theater toch een redding is geweest van boven. Doordat ik veel spellessen ben gaan nemen hoefde ik namelijk niet constant na te denken over dat ik een uitgeprocedeerde Roma-meisje was. Op het podium was ik gewoon Alisa en deed ik mijn ding. Ik was bezig met hoe ik op de vloer stond en kon urenlang gefascineerd naar mensen kijken om na te denken over hoe zij bewogen. Ik was pas achttien en ik had geen recht op studiefinanciering. Ik plaatste advertenties voor schoonmaakwerk op Marktplaats om mijn theaterlessen aan de Jeugdtheaterschool te kunnen betalen. En ik ging daarmee door tot de docent me rijp genoeg vond voor aanmelding bij de Theaterschool, wat ik heel graag wilde. De toelating tot de opleiding viel gelukkig samen met het verkrijgen van een verblijfsvergunning, waardoor ik eindelijk een beetje kon gaan leven. Het maken van theater is dus een heilzaam proces voor me geweest. Je ziet dat het helend effect ervan ook in het bedrijfsleven en binnen het sociaal domein wordt gewaardeerd. Zo worden methodes uit de theaterwereld onder meer ingezet voor teambuilding of om mensen te helpen om beter over hun gevoelens te communiceren.”

Naast je inzet voor Defence for Children, heb je de stichting Power of Choice opgericht, waarmee je kunsteducatie bij kinderen uit kansarme gezinnen wil bevorderen. Verder ben je betrokken bij De Vrolijkheid, een stichting die door middel van kunstworkshops en creatieve activiteiten jonge azc-bewoners een uitlaatklep wil bieden. Nu zijn cultuur en onderwijs net de thema’s waar het huidige kabinet op bezuinigt. Wat vind je er eigenlijk van?

“Het is echt schrijnend. Zeker als je bedenkt hoe lang er al bezuinigd wordt op de kunst- en cultuursector en het tekort aan leerkrachten in het onderwijs alleen maar groter wordt. Door de uitdagingen waarmee ik ben opgegroeid, ben ik niet anders gewend dan te lobbyen en proberen mensen te overtuigen van het belang van onderwijs en cultuur. Maar het wordt wel steeds moeilijker.

Naast actrice en theatermaakster op freelance basis, ben ik ook medewerker Educatie, Cultuurparticipatie en Publiek bij de Leidse Schouwburg en Stadsgehoorzaal. Daar zijn we nu al bezig met nadenken over hoe we meer particuliere bedrijven gaan betrekken bij beleidsplannen voor de komende vier jaar. Dus het vraagt wel om de nodige creativiteit.”

Verder staat ook het recht op asiel onder druk binnen Europa. In Nederland probeert de huidige regering door middel van het uitroepen van een asielcrisis met noodmaatregelen te komen om nieuwe vluchtelingen te weren. We hebben recentelijk ook de zaak gehad van de elfjarige Armeense jongen Maikel en zijn moeder, die dreigden te worden uitgezet en nipt een nieuwe verblijfsaanvraag konden indienen. Wat doet dat met je?

“Voor mij is het alsof de geschiedenis zich herhaalt. Wat Maikel en zijn moeder meemaken, heb ik ook meegemaakt op een hele heftige manier. Dat vind ik heel zorgelijk. Wat me nog méér zorgen baart, is dat de minister van Asiel en Migratie vrij rechts is en het niet schuwt om fascistische uitspraken te doen. Dat vind ik doodeng.”

Nu heb je als ambassadrice voor Defence for children wel vaker aan tafel gezeten met politici. Zou je met Marjolein Faber (PVV) ook om de tafel kunnen of willen zitten?

“Ik heb contact gehad met Mark Harbers toen hij werkzaam was voor het ministerie van Justitie & Veiligheid. En ik heb er eerder ook met Fred Teeven om de tafel gezeten. Het was een keiharde VVD’er, maar Teeven is wel degene die mij een verblijfsvergunning heeft verleend, omdat mijn persoonlijk verhaal uiteindelijk op zijn bureau terechtkwam. Je komt alleen verder door te blijven lobbyen, maar dan wel met de juiste mensen. Ik zou heel graag het gesprek met Faber willen aangaan, maar ik heb niet de illusie dat ik daarmee de wereld ga veranderen. Wat ik wel kan doen in de tussentijd is de mensen met wie ik werk, de kinderen en jongeren die in Nederland onder de Vreemdelingenwet vallen en wiens rechten in de noodopvang vaak worden geschonden, motiveren door te wijzen op het belang van onderwijs en het ontwikkelen van basisvaardigheden zoals lezen, schrijven en Engels spreken en dit ook proberen te faciliteren. Ze zullen er levenslang profijt van hebben, waar ze uiteindelijk op aarde mogen landen.”

Na het heftige voorval waarin je familie zonder jou het land is uitgezet, belandde je twee jaar lang in de illegaliteit. Heb je wel eens buiten moeten slapen of een dag zonder eten moeten doorbrengen?

“Ik kan me gelukkig niet herinneren dat ik met honger naar bed gegaan toen ik illegaal was. Als je opgroeit aan de onderkant van de samenleving, dan leer je overleven. Je wordt streetwise. Mijn moeder heeft ons altijd opgevoed met het idee dat je niet arm bent, zolang je bereid bent om hard te werken, vertrouwen te hebben in jezelf, naar school te gaan, niet op te geven en dankbaar te zijn. Hoe zwaar we het ook hadden, mijn moeder zorgde er altijd voor dat we te eten hadden. Ze wist altijd waar we naar toe moesten gaan. Mijn moeder is echt een powervrouw. Ik heb aan haar altijd een lichtend voorbeeld gehad. Dus ik heb mezelf overeind kunnen houden.

Toen we nog met zijn allen in het vertrekcentrum in Ter Apel woonden, maakte mijn moeder regelmatig gebruik van de keuken en betrok mij daarbij. Dan haalden we van het weinige geld dat we hadden halalvlees, maakten we pitabroodjes en gingen vervolgens met schalen langs de mensen die net aangekomen waren in Nederland. Ik heb mijn moeder destijds gevraagd waarom ze dat deed, en toen zei ze dat ik één ding goed moest onthouden: “Als je voor een ander zorgt, dan zal een ander ook voor jou zorgen op het moment dat jij het nodig hebt.” Daar kreeg ze gelijk in. Toen wij het ‘t hardst nodig hadden, bracht God mensen op ons pad die ons hartelijk ontvingen. Dat zijn dus van die wonderen die gebeuren, waar ik het net over had. Daar ben ik Hem eeuwig dankbaar voor.”

Toch lijkt het me niet makkelijk om afhankelijk te zijn van derden, ondanks de goedheid van hun hart. Zit er ook een keerzijde aan?
“Die is er zeker ook geweest. Toen ik dakloos werd, heb ik één jaar bij de ouders van mijn allereerste vriend gewoond. Dat was niet makkelijk. Alles was nieuw voor me. Ik moest wennen aan het hebben van een vriend. Daarnaast kwam ik in een atheïstisch gezin terecht, waar niets mis mee is. Maar we hadden hele heftige discussies aan tafel over het geloof. Dat was echt een shock voor me. Want ik kwam ik niet uit zo’n gezin. Om te overleven heb ik mezelf aangeleerd om me dienstbaar op te stellen, me klein te houden en veel “dank je wel” te zeggen. Het heeft heel lang geduurd voordat ik uit de rol van ‘dat zielige meisje’ durfde te stappen.”

Hebben je ouders weleens spijt gehad dat ze naar Nederland zijn gekomen?

“Mijn moeder heeft zichzelf heel vaak afgevraagd of ze daar goed aan heeft gedaan. Dat doet ze soms nog steeds. Iedere keer laat ik haar weten dat ik haar eeuwig dankbaar ben voor dat besluit. Door haar visie, geduld en inzet, heeft ze ervoor gezorgd dat we niet meer staatloos zijn en dat we de volgende generatie probleemloos een paspoort kunnen bieden. Wat dat betreft heeft ze echt een revolutie ontketend binnen ons gezin.

Veel mensen zijn zich niet bewust van hoe waardevol het hebben van een identiteitskaart en een burgerservicenummer is, en wat het in de praktijk betekent wanneer je er geen hebt. Iedere keer als ik op reis ben en mijn paspoort tevoorschijn haal, denk ik: ‘Ohhhh. Dit is vrijheid.’ Ik geniet er echt met volle teugen van.”

Wat heb je tot slot van het reizen in het algemeen geleerd?

“Wat ik geleerd heb, is dat je sommige dingen niet in de hand hebt. Het leven is een proces, dat alle kanten op kan gaan. Daar heb je leiding bij nodig. Ik laat me graag leiden door God, door mijn intuïtie te volgen in het leven in het algemeen, maar ook wanneer ik op reis ben. Dat heeft me van de zomer onder meer in Andalusië gebracht. Ik heb er vele mooie plekken mogen zien, zoals de Mezquita van Cordoba. Dat is een kathedraal en moskee in één. Dat vond ik zo mooi en inspirerend om te zien. Twee verschillende religieuze tradities, die naast elkaar bestaan in één Godshuis. Dit is waar geloof voor mij om draait: dat je als mens de vrijheid hebt om te kiezen waar je in gelooft. Voor mij klopte het allebei. Ik raakte er vervuld van de Goddelijke energie, en ik hoop dat ik dat heel lang mag vasthouden.”