Guadeloupe is bijzonder hoogleraar Publieke Antropologie en Koninkrijksrelaties aan de Universiteit van Amsterdam en senior onderzoeker aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land en Volkenkunde. Vanuit zijn vakgebied bekijkt hij hoe 350 jaar koloniale geschiedenis en het slavernijverleden doorwerken in het heden. Zowel maatschappelijk als economisch, en zowel in Nederland als in de (voormalige) gekoloniseerde gebieden wereldwijd.
Kennisontwikkeling over de rol en invloed van het Nederlandse koloniale slavernijverleden is een must om meer inzicht te krijgen in de langdurige en vaak verregaande negatieve effecten ervan, zo redeneert Guadeloupe.
Guadeloupe: “De sociaal-economische achterstelling van Afro-Caribische Nederlanders is gekoppeld aan het leed dat hun voorouders is aangedaan. De roep om herstelbetalingen is onderdeel van een beweging die een waardig Nederland en een waardige wereld probeert te scheppen. ‘Excuses van betekenis’ moeten deel uitmaken van een bewust proces van ‘volledig herstel’, oftewel: heling en reparatie.”
In Nederland is de discussie over herstelbetalingen voor de nazaten van de tot slaafgemaakten al jaren onderwerp van debat. De vraag die centraal staat is of Nederland de historische schade van de slavernij kan en moet compenseren. In navolging van oud-premier Mark Rutte op 1 juli 2022, bood koning Willem-Alexander op 1 juli 2023 tijdens Keti Koti zijn excuses aan voor de rol die Nederland had gespeeld in de slavernij. De vraag van financiële compensatie werd niet concreet beantwoord.
Guadeloupe: “De trans-Atlantische slavernij is een van de grootste mensenrechtenschendingen in de geschiedenis. Het betreft ongeveer 600.000 mensen die te boek stonden bij Nederlandse handelaren als ‘roerend goed’, ‘vee’ of ‘meubels’. Op 1 juli 1863 werd de slavernij in Suriname wettelijk gefaseerd afgeschaft. Dat betekende nog tien jaar – tot 1873- gedwongen arbeid op de plantages. Bij de afschaffing werden de Nederlandse plantage-eigenaren gecompenseerd, de tot slaafgemaakten niet.”
Als ‘alternatief’ voor slavenarbeid in Suriname werden zogeheten contractarbeiders (onvrije arbeid) geworven in voormalig Nederlands-Indië, India en China. Deze arbeid werd karig betaald en de arbeidsomstandigheden verbeterden nauwelijks. Er werden ook verdeel- en heerstactieken toegepast tussen de bevolkingsgroepen. Voor de Afro-Surinamers en Afro-Antillianen veranderde er weinig.
“Het grootste deel van de bevolking werd systematisch en structureel achtergesteld door de kolonisten, de Nederlandse staat en Nederlandse bedrijven. Het ging om roekeloos winstbejag, het land uitbuiten en zo min mogelijk loon betalen. Om die wandaden te legitimeren werd een superioriteitsdenken gekweekt in Nederland. ‘Henk en Ingrid’ hadden het niet breed, ze waren zelfs arm, maar ze waren ten minste ‘blank’ en niet ‘stom, lelijk en lui’ zoals de Afro-Surinamers en Afro-Antillianen getypeerd werden. Omgekeerd heeft men getracht om Afro-Antillianen en Afro-Surinamers een gevoel van inferioriteit bij te brengen. Dat is bij sommige gelukt. Inferioriteit en superioriteitsdenken zijn psychische kwalen. Een psychisch gezond mens ziet iedere andere persoon als diens gelijke,” zegt Guadeloupe.
Het denken in superieur (wit) en inferieur (zwart) bleef na de afschaffing van de slavernij bestaan. Deze eeuwenlange denkbeelden zijn volgens Guadeloupe deel van het ‘bewustzijn’ van mensen. Pas na de Tweede Wereldoorlog is ‘ras’ in de meeste wetenschappelijke richtingen verworpen. “Resten van het koloniale denken zijn nu nog aanwezig in bestuurlijke systemen en maatschappelijke verhoudingen, nationaal en internationaal. Terwijl de emancipatie van mensen van kleur zich de laatste jaren stevig ontwikkelt, zijn er ‘witte’ mensen die nog amper begonnen met reflecteren op de mentale erfenissen die zij hebben geïnternaliseerd.”
Je ziet het volgens Guadeloupe terug in demografische en culturele veranderingen in Nederland, Caribisch Nederland, de Nederlandse Cariben en overige werelddelen inclusief Afrika. Deze volgorde is voor hem essentieel. Guadeloupe: “Na de Tweede Wereldoorlog zochten Indische Nederlanders, Papoea’s en Molukse soldaten die in het Koninklijk Nederlands Indisch Leger dienden (KNIL), een heenkomen in Nederland. Vanaf dag één voeren deze Nederlandse burgers van Oost en West een strijd om als gelijkwaardig burger deel uit te maken van de Nederlandse samenleving. Deze vorm van solidariteit bracht allianties voort tussen burgers van Oost en West. Waaronder de vrouwenbeweging. Dit is prachtig beschreven in de klassieker Caleidoscopische visies (2001) door de wetenschappers en feministische denkers Gloria Wekker en Nancy Jouwe. De auteurs belichten de met elkaar verweven uitsluitingspraktijken van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen op meerdere plaatsen in de maatschappij op basis van gender, etniciteit, ‘ras’ of seksualiteit, en tonen daarmee de noodzaak aan voor intersectioneel denken en doen. De recente uitgave van het boek bevat een geactualiseerde reflectie op de relevantie van intersectionaliteit in het licht van recente maatschappelijke ontwikkelingen.”
Leidende personen
Bij het agenderen van slavernij en haar doorwerkingen spelen Surinaamse Nederlanders een leidende rol, verklaart Guadeloupe. Zoals publicist en historicus Sandew Hira, een activistische intellectueel van Surinaams-Hindoestaanse afkomst. In juni 2025 vond in de Rode Hoed te Amsterdam een symposium plaats ter afsluiting van het Herdenkingsjaar Slavernijverleden. Hira betoogde dat het slavernijverleden niet slechts een bron van collectieve pijn en woede is, maar de afschaffing ervan vooral een kwestie van beschaving: “Een noodzakelijke transitie van een koloniale naar een dekoloniale samenleving.”
Activistische intellectuelen onder Caribische Nederlanders zijn Ruben Severina, Lionel Martijn, Glenn Helberg, Laurindo Andrea, Quito Nicolaas en John Leerdam. Hen gaat het om de slavernij op Bonaire, St. Eustatius, Saba en Curaçao, Aruba, en St. Maarten. Op Sint-Maarten is ‘Emancipation day’, wat wij hier Keti Koti noemen, al sinds 2012 een officiële feestdag. Activistische intellectuelen op dat eiland zoals de oud-minister van onderwijs en cultuur dr. Rhoda Arrindell en oud-premier Silveria Jacobs, poëten Lasana Sekou en Lysanne Charles, ex-parlementariër Ludmilla Duncan, opleider Oldine Bryson-Pantophlet, en wijlen Camille Baly zorgden ervoor dat Zwarte Piet in de jaren zeventig van de vorige eeuw al ter plekke werd afgeschaft.
De Caribisch-Nederlandse Ruben Severina heeft zowel in Nederland als op de eilanden strijd geleverd om slavernij te agenderen. In Afrika en bij mensen die rechtstreeks uit Afrika afkomstig zijn leeft een groeiend besef van de impact van de trans-Atlantische slavernij op dat continent. Er bestaat een relatie tussen slavernij in de Nieuwe Wereld, de versterking van Europa en de verzwakking van Afrika. Activistische intellectuelen in Nederland met roots in Afrika, onder wie Jerry Afriyie en Akwasi Ansah, beseffen dit en doen mee aan de strijd.
Dekolonisatie gaat over partnerschappen en de verbinding zoeken. Volgens Guadeloupe heeft dekolonisatie impact op de machtsstructuren in onze samenleving. Maar wat betekent het voor de huidige status quo? “Dekolonisatie is een ander woord voor universele gerechtigheid. Het gaat om transformeren van het Koninkrijk in een federatie van staten naar wat in het Engels wordt genoemd ‘equaliberty’. Waarbij gelijkheid en vrijheid – igualdad libertad (in Papiamento) leidend is in een gezonde balans. Want als vrijheid primair is, wordt vaker ongelijkheid en discriminatie getolereerd. En als je gelijkheid vooropstelt gaat dat vaker gepaard met een inperking van liberale vrijheden zoals de vrijheid van meningsuiting. Streven is inclusie zonder het onderverdelen van Nederlandse staatsburgers in autochtonen en allochtonen. Dit credo geldt ook voor de eilanden, waar men geneigd is onderscheid te maken tussen ‘autochtone’ Arubanen en nieuwkomers. Migratie en xenofobie spelen ook hier een rol.”
Vandaag bestaat onder wetenschappers een consensus dat ras een sociale constructie is en geen biologisch gegeven. Begin deze eeuw liet biochemicus Craig Venter met het Human Genome-project zien dat alle mensen over de rassen heen voor 99,9 procent genetisch identiek zijn. Sindsdien heeft het concept ras zijn wetenschappelijke betekenis verloren. Hoe kunnen we de roep om het ontmantelen van koloniale structuren en denkwijzen tegen die achtergrond begrijpen? De ambitie is volgens Guadeloupe de urgente zoektocht naar een common ground: “Dekoloniseren is een doorgaand proces. Een goed voorbeeld van een koloniale structuur en denkwijze is het indelen van mensen in termen van ‘ras’. Racisme is zowel een koloniale structuur als een denkwijze over rangordes tussen mensen. Uitbuiting en ongelijke handel met samenlevingen waar de zogeheten ’inferieure mensen’ wonen, wordt hiermee vergoelijkt. Racisme moeten we ontmantelen door antiracistische strijd in overeenstemming met de normen en waarden van onze samenleving. Het doel is een wereld zonder racisme.
De strijd tegen gender- en sekse-ongelijkheid is onderdeel hiervan. Wekker en Jouwe koppelen antiracisme aan de strijd om gender- en sekse ongelijkheid uit te bannen. Non-raciaal gedachtegoed vergt het ontmantelen van de gewoonte om de mens boven andere vormen van leven te plaatsen en de aarde uit te buiten. Het gaat om een gedeelde verantwoordelijkheid voor ons gemeenschappelijk huis – de aarde -, ecologisch rentmeesterschap, eerlijke handel en een goed leven voor eenieder.”
Recht op reparatie
Het recht op reparatie is een veelvoorkomend principe in het internationaal recht en het bestaat al eeuwen. Reparatie voor de Afrikaanse slavernij wordt soms gereduceerd tot financiële compensatie. Een definitie die suggereert dat je misdaden tegen de menselijkheid recht kunt zetten door het aflossen van een ‘boete’. Volgens Guadeloupe gaat het erom dat nazaten van tot slaafgemaakten volwaardig meekunnen doen in alle delen van het Koninkrijk en Suriname. “Dit is mogelijk dankzij het proces van herstel, heling en wederopbouw. Reparatie is ‘work in progress’ dat bijdraagt aan een rechtvaardige toekomst. Ethisch handelen van de Nederlandse staat is wel een vereiste. Enfin, de Nederlandse staat bood excuses aan een deel van haar burgers aan voor de rol van de staat in de knechting en uitbuiting van hun voorouders.”
In aanloop van het uitspreken van de excuses op 1 juli 2022 door de Nederlandse staat heeft Guadeloupe het parlement geadviseerd met deze vier punten:
- Commitment van de Nederlandse regering voor het continueren, intensiveren, en versterken van bestaande initiatieven gericht op het verdiepen van het ‘substantieve’ burgerschap van Afro-Antillianen en Afro-Surinamers in het Koninkrijk;
- Oprichten van een Koninkrijksfonds waar het maatschappelijk middenveld in Nederland, de CAS- en BES-eilanden projecten kunnen indienen ter positieverbetering van Afro-Antillianen en Afro-Surinamers;
- Desbetreffende departementen van de Nederlandse staat formeel laten samenwerken met hun ’counterpart’ op de CAS-eilanden. Met als doel verbetering van het onderwijs, sociale voorzieningen, werkgelegenheid, goed bestuur, en milieubescherming.
- De Nederlandse staat kan op het gebied van ontwikkelingssamenwerking projecten stimuleren ten behoeve van Suriname en Afro-Surinamers in het land Suriname.
Guadeloupe: “We gaan op weg naar een rechtvaardige toekomst zonder racisme en uitbuiting. Met een cruciale rol voor het onderwijs, kerken, tempels en moskeeën, en de kunst en cultuursector. Maar ook het faciliteren van transculturele psychiatrie voor nazaten van tot slaafgemaakten die emotionele hulp nodig hebben. Voor heling om in het reine te komen met je afkomst. Zo kan iemand moeite hebben met het feit af te stammen van een rijke plantagehouder in koloniaal Suriname. Hoe ga je daar mee om? Excuses en erkenning zijn belangrijk om van het intergenerationeel trauma af te komen.”
Guadeloupe voegt toe dat dehumaniseren van mensen en het ontwaarden van niet-menselijk leven twee koloniale breuklijnen zijn die we in samenhang moeten zien. “Slavernij, uitbuiting, ecocide en de atmosfeer bevuilen met gevaarlijke broeikasgassen liggen in elkaars verlengde. Idealiter zouden alle Nederlandse scholieren de strijd van de Curaçaose verzetsstrijder Tula en de Surinaamse verzetsheld Boni moeten kennen. En hun strijd ook moeten kunnen zien in overeenstemming met andere bevrijdingsbewegingen in de geschiedenis en het heden.”
Deze serie is een coproductie van Stichting Heilzame Verwerking Slavernijverleden & Nieuwwij.nl.
