Wat zijn jouw persoonlijke associaties bij het begrip vrijheid?
“Vrijheid betekent voor mij in ieder geval dat ik autonoom ben. En dan bedoel ik niet alleen als burger, maar ook als mens. Keuzevrijheid en autonomie zijn twee dingen waar ik voor sta. Het zijn basiselementen voor een individu om te kunnen zijn wie je bent. Ik wil de regie hebben over mijn eigen leven. Ik wil mijn eigen keuzes maken over mijn carrièremogelijkheden of de relatie tot mijn echtgenoot, mijn kinderen en mijn omgeving. Dat ik eigen baas ben over mezelf moet natuurlijk wel in harmonie staan met mijn omgeving. Die balans vind ik heel belangrijk. Ik wil kunnen onderhandelen met mijn omgeving als dat nodig is en dingen bespreekbaar maken. Ik vind het bijvoorbeeld belangrijk dat ik de zorgtaak over mijn kinderen niet alleen draag, maar dat ik die deel met mijn man. Door deze gedeelde verantwoordelijkheid kan ik mijn werkzaamheden doen op een manier die ik prettig vind. Die balans zoek ik niet alleen in mijn privé-leven, maar ook in mijn werk. Ik wil zelf de regie hebben, maar in samenspraak blijven met mijn omgeving.”
Welke aspecten in islam zijn belangrijk voor jouw opvatting van vrijheid?
“Ik ben van mening dat religie eigenlijk geen dwang kent. Als je naar de geschiedenis kijkt, zijn er natuurlijk allemaal oorlogen geweest of er hebben botsingen plaatsgevonden tussen mensen die hun manier van geloven als de enige waarheid zagen. Maar wat voor mij de waarheid is, de islam, hoeft niet voor iedereen de waarheid te zijn. En ook de manier waarop ik de islam interpreteer is mijn eigen invulling. Daarvoor heb ik voldoende bronnen ter beschikking die ik met mijn eigen kritisch vermogen kan lezen en interpreteren. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de bronnen over het leven van de Profeet, vrede zij met hem, en dat van zijn vrouwen, dan zijn deze de sleutel tot de vrijheid van vrouwen. Ik denk dat die kant van het verhaal heel erg onderbelicht blijft.
In het eerst geopenbaarde vers in de Koran, Al-Alaq (96:1), staat: lees, lees in de naam van God. Dus educatie is iets dat de basis vormt voor het leven. Je moet je als mens intellectueel blijven voeden en in jezelf blijven investeren voor je persoonlijke ontwikkeling. Misschien is dit trouwens een heel Nederlands verhaal. Als ik in Afghanistan zou leven of was geboren in Afrika, Turkije of de VS, dan was mijn visie hierop misschien anders geweest. Maar met de bagage die ik nu heb en hoe ik mij heb ontwikkeld, denk ik dat persoonlijke ontwikkeling een heel belangrijk aspect is in islam.”
Wat is de invloed van de omgeving waarin jij ben opgegroeid en hoe jij tegen vrijheid aankijkt?
“Ik ben door mijn ouders best vrij opgevoed. Alleen was er een bepaalde sociale context waarin wij leefden. Mijn ouders hebben in de jaren ’60 en ’70 bepaalde bagage meegekregen die zorgde voor tekortkomingen in het kunnen genereren van sociale mobiliteit binnen het gezin. Daarnaast is er ook nog het onderwijssysteem dat ons in veel vormen heeft benadeeld. Omdat je bepaalde bagage miste, of je niet voldeed aan bepaalde normen en maatstaven. Maar ik denk dat als je de mogelijkheid hebt om jezelf andere percepties aan te meten en nieuwe rollen aan te nemen, dit heel cruciaal kan zijn voor het nemen van bepaalde vervolgstappen in je leven. Daarvoor is het hebben van keuzevrijheid heel belangrijk. En daarin zijn mijn ouders absoluut niet belemmerend geweest. Mijn moeder is een heel hartelijk en open persoon. En mijn vader heeft altijd gewerkt. Ik kom echt uit een arbeidersgezin. Vergeleken met andere mannen uit de buurt die ik heb gekend, was mijn vader eigenlijk wel een Johny Bravo… (Gulsima lacht hartelijk om haar vergelijking). Ook hij was een heel open persoon.
Wat ik heel duidelijk in mijn opvoeding heb meegekregen, is dat ik niet mag oordelen. Je moet mensen altijd met respect en waardering behandelen. Dit zie je ook terug in de islam. Mijn opvoeding en religie zijn hier met elkaar verweven. Het gaat om je waardensysteem en mijn waardensysteem is heel erg getekend door de islam. Eigenlijk zijn de universele mensenrechten die we tegenwoordig kennen, honderden jaren geleden door de Profeet al verkondigd. Het recht op vrijheid van meningsuiting, het recht op autonomie, het recht op ontplooiingsmogelijkheden… ze waren er allemaal al. Om dit te zien moet je graven in je religie en je verdiepen in het leven van de Profeet en dat van zijn metgezellen.”
Hoe verhoudt educatie zich volgens jou tot vrijheid?
“Dat ik kritisch mag nadenken, dat staat in het teken van vrijheid. Ik kan mijn eigen onderzoek verrichten op de manier die ik goed vind en op de punten die ik belangrijk vind. En de inzichten die ik opdoe tijdens dat onderzoek kan ik vervolgens naleven. Want daar draait het uiteindelijk wel om: de kennis die je opdoet tijdens je leven ook toepassen. Als mens kom je jezelf tijdens het leven tegen. Je weet dat je aan bepaalde zaken moet werken. Dat is een constant en dynamisch proces dat per context waarin je leeft anders kan zijn. Het is cruciaal dat je constant blijft bewegen en kennis opnemen. Ook voor je vrijheid als mens.”
Zijn er ook belemmeringen in islam voor jouw vrijheid?
“Niet in de islam, maar wel in de beeldvorming van de islam. Er zijn vastgeroeste percepties. Bijvoorbeeld dat een islamitische vrouw per definitie gelijk staat aan een onderdrukte vrouw. Dat is een beeld waar je regelmatig mee te maken hebt. Dit beeld kan beperkend werken op de arbeidsmarkt: de omgeving waar je juist die slag wil maken naar sociale mobiliteit. De hoofddoek wordt vaak geassocieerd met onderdrukking. Dan moet je iedere keer weer uitleggen dat dit niet het geval is. En ook als het Ramadan is moet je iedere keer uitleggen hoe je dat vasten volhoudt. Iedere keer moet je die verantwoording afleggen.
Nu is het wel zo dat de islam je leert hoe je moet omgaan met die negativiteit en met je eigen driften. Je moet de persoon die tegenover je staat ook de vrijheid en de ruimte geven om te zeggen en te denken wat hij of zij wil. Als er in mijn omgeving vooroordelen over mij zijn, dan kan ik daar een positieve houding tegenover stellen. Als mens hebben wij nu eenmaal onze buien en driften, maar het is belangrijk dat je discipline blijft houden om een onwenselijke daad van iemand anders niet ook zelf toe te passen.”
Waarin bevordert en waarin belemmert islam volgens jou de vrijheid van vrouwen?
“Islam belemmert mij persoonlijk niet. Het is eigenlijk een religie die heel erg opkomt voor de vrouwenrechten. De Profeet heeft vrouwen op allerlei manieren tot hun recht laten komen. Neem bijvoorbeeld Khadija, de vrouw van de Profeet. Zij was een vrouw die zich destijds op de sociaal-maatschappelijke top bevond. Het was een vrouw die internationaal ondernemer was en daarin door de Profeet op geen enkele manier belemmerd werd. In tegendeel, Khadija heeft op een bepaalde manier de Profeet ook opgevoed. Als je dat soort verhalen hoort, dan denk je bij jezelf: er zijn heel wat terreinen waarvan vrouwen zich nog veel bewuster moeten worden. Als je bewustzijn krijgt, dan ken je namelijk veel beter je positie in verhouding tot de ander. Islam belemmert mij niet, maar versterkt juist het inzicht in mijn eigen autonomie, mijn keuzevrijheid en mijn recht tot spreken en denken. Deze dingen zijn heel erg verankerd in de islam.”
Is dit bewustzijn bij moslima’s voldoende aanwezig?
“Ik kan je wel zeggen dat de moslima’s wakker zijn. Ze zijn een stille kracht, maar ze komen eraan! Op allerlei fronten zullen ze steeds meer het publieke debat gaan beïnvloeden. Of dat nu gebeurt in huidige generaties, of in volgende generaties. Het gaat ervan komen. Vrouwen moeten het heft in eigen handen nemen. De boodschap die op dit moment aan kinderen wordt meegeven is: je gaat studeren, je gaat werken en je neemt het heft in eigen handen. Ik ben moeder van twee dochters. Aanvankelijk was ik met emancipatie bezig voor mijzelf en voor de maatschappij, maar nu ik moeder ben is dit nog belangrijker geworden. Ik wil een heel andere boodschap aan mijn kinderen overdragen dan in voorgaande generaties te horen was.
Er is een grote bewustwording gaande onder moslima’s, maar deze bewustwording moet volgens mij niet alleen onder islamitische vrouwen plaats vinden. Ik denk dat die bewustwording voor alle vrouwen nodig is. Als je kijkt naar joodsorthodoxe vrouwen, als je kijkt naar katholieke vrouwen of als je kijkt haar humanistische vrouwen. Op alle terreinen is dit nodig. Overal in onze maatschappij is de emancipatie van vrouwen nog steeds gaande. Als vrouwen het spel van de emancipatie door hebben, zij solidair naar elkaar zijn en het maatschappelijke debat samen gaan voeren, dan ligt er iets heel moois in het verschiet.”
Moet er meer verbinding zijn tussen de religieus geïnspireerde vrouwenemancipatie en seculiere vrouwenemancipatie?
“Ik denk dat we het onderscheid tussen die twee groepen niet eens moeten maken. Een vrouw is een vrouw. Waar zijn de vrouwen in het debat over belangrijke vraagstukken als mensenhandel, huwelijksdwang en seksueel misbruik? De stem van de vrouw moet in die debatten gehoord worden. Het gaat nog te veel over vrouwen, terwijl het debat met vrouwen gevoerd moet worden. Er is hierin overigens wel een kentering te zien. Wij vrouwen kunnen onze positionering niet aan anderen overlaten. De Profeet zegt dat als je de maatschappij wilt veranderen, je bij jezelf moet beginnen. Als jij verandert, dan kan je een change maker worden voor de rest. Dan maakt kleur of religie niet uit. Het gaat erom sociale rechtvaardigheid te creëren, ongeacht uit welke hoek dit komt.
Ik denk dat de solidariteit tussen vrouwen nog moet groeien. Die samenwerking zit nog heel er in de beginfase. Als je internationaal kijkt zijn mannen misschien wel bezig om een derde wereldoorlog te creëren. Vrouwen zijn onzichtbaar, zitten niet in besluitvormingsprocessen en hebben weinig zeggenschap. Vrouwen moeten internationaal veel meer de touwtjes in handen nemen! Ik heb een heel goed boek gelezen van Sheryl Sandberg. Volgens haar moeten vrouwen leren onderhandelen. In een vergadering zal je als vrouw niet muisstil moeten luisteren naar wat de mannen allemaal te zeggen hebben. Nee, je moet je inzetten en meepraten. Je moet weten welke rol je daar inneemt, wie je bent en wat je doet. Dat vergt bepaalde sociale vaardigheden die wij vrouwen nog beter moeten ontwikkelen. Maar ik ben erg hoopvol voor de toekomst.”
Voel je ruimte om vragen te stellen die gaan over dingen die jouw vrijheid in je geloof belemmeren?
“Ja, ik ervaar daarin geen enkele belemmering. God heeft jou het recht van spreken gegeven. We hebben ons verstand gekregen van God en dat moeten we zeker gebruiken. Zo zijn we ingesteld als mens. De islam heeft ons als individu de verantwoordelijkheid gegeven om vragen te stellen en daarin moet je ook je verantwoordelijkheid nemen. Je moet vragen stellen! Je kunt niet alles klakkeloos aannemen van een ander, want dan raak je jezelf kwijt. Je moet actief meespelen, in plaats van dat je passief aan de zijlijn staat. Dat is de enige manier waarop je invloed kan uitoefenen op je omgeving. Je laat je toch niet dom houden door een ander?
Ik denk dat God geen onderscheid maakt tussen man en vrouw. Degene die zich het meest god bewust is, staat het dichtst bij God. Dat is mijn uitgangspunt in het leven. Wij mensen hebben allemaal onze eigenschappen die ons leven samen in balans brengen.
Als ikzelf ergens een vraag over heb of inspiratie wil opdoen, dan is de Koran die inspiratie. De Koran heeft ook bepaalde wettelijke kaders ingesteld. Als ik een vraag heb, dan kijk ik hoe de praktijk van het leven van de Profeet en zijn vrouwen eraan toe ging. Ik doe daarnaast literatuur onderzoek en probeer wetenschappelijke inzichten mee te nemen. Op die manier probeer ik tot bepaalde keuzes of een bepaald inzichten te komen. De Koran voedt mijn hart en geest en de wetenschap mijn ratio en verstand. Deze componenten zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Er zijn natuurlijk ook imams die mij inspireren, maar ook genoeg vrouwen die een inspiratiebron zijn. Zo is er bijvoorbeeld Sakeena Yakoubi, die 15000 meisjes educatie over de verlichting van de vrouw, community building en vrouwen- en kinderrechten heeft geboden in Afghanistan. En ook Jamila Afghani is een mooi voorbeeld. Zij is ook een Afghaanse en heeft door middel van literatuur onderzoek in de Hadith en de Koran, 6000 imams weten te overtuigen van de rechten die islam biedt aan vrouwen. Ik vraag mezelf echt af waarom dit soort zaken zo onderbelicht zijn.
Als je verandering wilt bewerkstelligen in een maatschappij moet je een ruimdenkend persoon zijn en gevoel hebben voor mensen. Het begint allemaal al bij de opvoeding van kinderen. Als ik daar al het onderscheid maak tussen een jongen en een meisje, dan begint daar de sociale onrechtvaardigheid. Emancipatie gaat niet alleen over de vrouw. Je hebt ook mannen nodig die de juiste boodschap uitdragen. Ook de islamitische mannen maken die verlichting mee. Bij eerste en tweede generatie moslimmannen in Nederland was dit emancipatiebewustzijn nog niet zo aanwezig, maar de derde en vierde generaties zijn het scharnierpunt in die ontwikkeling. Van die positie moet je je ook bewust zijn. Onze generatie moet het doen. Emancipatie gaat over de mens, in wat voor soort maatschappij je wilt leven en wat je wilt meegeven aan volgende generaties.”
Hoe belangrijk zijn vrijdenkers voor jou binnen de islam? Bevorderen of belemmeren ze jouw vrijheid?
“Ik heb meerdere mensen die mij inspireren als vrijdenker. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Nelson Mandela, Karen Armstrong, Sajidah Abdus Sattar of imam Abdulwahid van Bommel. Een van de belangrijkste vrijdenkers voor mij is Fethullah Gülen. Hij heeft echt mijn ogen geopend. Hij is heel erg religieus en een grote vrijdenker. Hij is in Turkije niet welkom meer omdat hij kritiek geuit heeft op het schenden van de mensenrechten in zijn land, Turkije. Het is een man die lef en moed toont. Lef en moed vind je ook terug in islam. Eigenlijk is het zelfs een van de pilaren van het geloof. Alles wat je doet, doe je namelijk voor de schepper. Ongeacht wat je omgeving ervan vindt. In islam is er geen derde die tussen het individu en de schepper komt. De kracht om godsbewust te zijn en iets tegen onrecht te doen wordt door de Koran en de Profeet aan de mensen gegeven.
Soms kun je niet echt iets tegen onrecht doen. Maar laat dan op zijn minst zien waar je voor staat. Er is een islamitisch verhaal over een mier die zijn best doet om het vuur van Abraham te doven met één druppel water. Onderweg komt hij een Krekel tegen die zegt: “Waar ga je met je druppel water naartoe? Denk je nu echt dat je met die druppel water het vuur van Abraham kan doven?” Waarop de mier antwoordt: “Misschien dooft deze druppel het vuur niet, maar ik weet in ieder geval aan welke kant ik sta.” En daar gaat het om. Ongeacht wat je omgeving zegt heb je de vrijheid om je uit te spreken over onrecht. Dit is niet alleen je recht, maar zelfs je verantwoordelijkheid in islam.
Mensen die zich kritisch uitspreken zijn voor mij vrijdenkers. Deze kunnen een hele grote inspiratiebron zijn voor anderen. Maar wat ik wel belangrijk vind is dat deze vrijdenkers iets bouwen in plaats van stukmaken. Als iemand mensen tegenover elkaar zet, dan zal ik niet makkelijk naar diegene luisteren. Ik kan luisteren naar iemand die anderen stigmatiseert omdat het mijn privileges bevordert, of luisteren naar iemand die de gelijkwaardigheid tussen mensen versterkt. Ik kies voor het laatste.”