Anya Topolski: “De joods-christelijke identiteit bestaat niet”

U hebt een boek geschreven over de filosofen Hannah Arendt, Emmanuel Levinas en de politiek van relationaliteit. Wat is de insteek?

“Na de Shoah dachten Arendt en Levinas, beiden van Joodse komaf, na over de best mogelijke samenleving: hoe kunnen we een inclusieve politieke gemeenschap opbouwen, die mensen niet uitsluit? Hoe kun je leven met mensen die anders zijn dan jij, zonder ze als een bedreiging te zien?
Ik denk dat hun antwoorden overeenkomen. Om jezelf en de ander te begrijpen, moet je in gesprek gaan. Zodra je de ander fixeert in een groepsidentiteit, zie je geen mens meer maar een stereotype – die vaak als een bedreiging wordt ervaren. Dat laatste gebeurt nu heel duidelijk in onze samenleving. We stoppen mensen in hokjes: dat is een moslim, dat is een zwarte, en dat is een ‘autochtone Nederlander’.
Een duidelijk voorbeeld is het boerka-debat. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat maar weinig vrouwen die dragen. Het gaat vaak om bekeerlingen, westerse vrouwen die in principe weten wat feminisme is. Het overgrote deel heeft bewust voor de boerka gekozen. Maar politici leggen deze onderzoeksresultaten naast zich neer. Voor hen zijn deze vrouwen geen subject maar object, er is geen dialoog. De identiteit van de vrouwen ligt bij voorbaat vast, het zijn geradicaliseerde moslima’s.”

Hoe vergroot je de betrokkenheid tussen mensen?

“Hannah Arendt maakt verschil tussen een horizontale en een verticale politieke structuur. Ons huidige systeem is verticaal: burgers hebben stemrecht en kiezen parlementariërs, er komt een regering en er is een uitvoerend ambtelijk apparaat. Dit systeem laat geen ruimte voor burgers om echt te participeren of om het systeem te veranderen. Naarmate deze verticale politiek sterker wordt, voelen meer en meer mensen zich buitengesloten. Ze worden boos en kunnen later apathisch worden en zelfs de kant van geweld opgaan.

Arendt pleit voor een horizontale structuur met ruimte voor pluraliteit, waarin niemand wordt buitengesloten. Een academicus gaat in dit model in gesprek met een analfabeet, een orthodoxe moslim met een radicale atheïst. Iedereen heeft een mening, een eigen perspectief dat interessant is voor de samenleving. Door overleg wordt geprobeerd om samen tot oplossingen te komen.
Arendt onderscheidt daarnaast formal van full inclusion. Vrouwen hebben op een verticale manier dezelfde rechten als een man. Maar toch zijn vrouwen niet volledig thuis in ons samenleving.

Hannah Arendt woonde in Jeruzalem het proces bij tegen Adolf Eichmann, die verantwoordelijk was voor het treintransport van de Joden naar de concentratiekampen. Volgens Arendt was Eichmann voortduren in dialoog geweest met andere nazi’s die dezelfde dogma’s hadden. Wat hem bij de les had kunnen houden, waren gesprekken met mensen die anders dachten. In 2015 waren er verkiezingen in Israël. Op grond van wat ik op Facebook las, verwachtte ik dat links zou winnen, maar dat gebeurde niet. Facebook is een bubbleworld, onze vrienden hebben er dezelfde opvattingen als wij. Dat is eigenlijk het slechtste wat kan gebeuren, volgens Arendt. We moeten altijd in dialoog blijven met andersdenkenden.”

Welke filosoof inspireert u het meest bij het nadenken over de samenleving?

“Arendt en Levinas vind ik erg inspirerend, maar ze zijn beide blank en eurocentrisch. Ze denken vanuit hetzelfde paradigma. Het boek dat me echt de ogen heeft geopend is Orientalism van Edward Saïd. Het zorgde ervoor dat ik niet alleen Arendt en Levinas maar ook de historie van de slavernij en het kolonialisme beter begreep. Op een persoonlijk niveau veranderde het mijn denken over het conflict tussen Israël en Palestina. Saïd schrijft dat het Westen een stereotiep beeld heeft van het Oosten. De Oriënt wordt al eeuwenlang gezien als een plek waar geweld aan de orde van de dag is en vrouwen worden onderdrukt. Hij legt het eurocentrisme bloot, dat de niet-christelijke Europeaan als een bedreiging ziet. Ik dacht altijd dat de Ander de Jood is, maar in Europa is het de niet-christen.
Tegenwoordig lijkt het alsof moslims en Joden tegenover elkaar staan. Dat is niet waar. Er zijn veel overeenkomsten tussen de islam en het jodendom. Voedselvoorschriften, besnijdenis, kleding voor vrouwen. Europa gebruikt de Joden, de zogenaamde joods-christelijke traditie, om de moslims uit te sluiten. Het is een nieuwe vorm van ‘antisemitisme’ of racisme.”

U hebt onderzoek gedaan naar die zogenaamd joods-christelijke identiteit van Europa.

“Die identiteit is een mythe. Ondanks wat veel mensen zeggen, is Europa nog steeds een christelijke samenleving. Ook het secularisme is een post-christelijk maar toch nog steeds christelijk project. De antropoloog Talal Asad heeft hier veel over geschreven.
De populaire Franse columnist Eric Zemmour, bijvoorbeeld, vindt dat alle kinderen in Frankrijk een christelijke voornaam zouden moeten krijgen. Door je kind een islamitische voornaam te geven, zou je je niet losmaken van de islam.
De joods-christelijke identiteit bestaat niet. Er wonen bijna geen Joden meer in Europa. Jonathan Sacks, een Britse rabbijn die ik zeer bewonder, gebruikt heel vaak de term joods-christelijk. Waarom begrijp ik niet. Wat is die traditie? De Shoah, de zes miljoen Joden die zijn vermoord?”

Deze zomer was een landgenoot, de Libanees-Belgische publicist Dyab Abou Jahjah, te gast in het tv-programma Zomergasten. Hij wordt beschuldigd van antisemitisme. Wat vindt u hiervan?

Ik ben het niet eens met alles wat hij zegt, maar ik vind dat geen reden om hem van antisemitisme – vaak een middel om dissidenten het zwijgen op te leggen – te beschuldigen. Dat is een vorm van censuur en gaat in tegen ons zogenaamde westers principe van vrijheid van meningsuiting.
Als ik als Joodse zou zeggen: kijk die gebeurtenis, dat is antisemitisme, dan zal iedereen dat respecteren. Maar als een moslim het over islamofobie heeft, dan reageren diezelfde mensen heel anders. Dan zeggen ze, nee joh, kom op. Dit is een problematische asymmetrie.”

Het nieuwe boek van Abou JahJah, Pleidooi voor radicalisering, verschijnt in november bij De Bezige Bij, een grote Nederlandse uitgeverij. Uit protest laat een aantal schrijvers hun volgende boek bij een ander uitgeefhuis verschijnen. Wat gebeurt hier?

“Een mogelijke reden is dat Abou Jahjah Israël bekritiseert. De opvattingen van Abou Jahjah zijn scherp en confronterend. Als kind maakte hij de Israëlische bezetting mee. Hij kent de brute kant van Israël heel goed.
Omdat het in de Belgische media soms lijkt alsof alle Joden achter Israël staan, heb ik twee jaar geleden Een Andere Joodse Stem opgericht. Wij hebben een heel horizontale structuur. Er is geen voorzitter en er zijn geen vastgelegde standpunten. We willen de diversiteit aan Joodse kritische meningen laten horen.”

Wat vindt u van de angst die veel mensen hebben? Joodse scholen, gebedshuizen en winkels worden bewaakt…

\“Ik besef dat mensen angst hebben, moslims en vluchtelingen hebben ook angst, maar meer bewaking is geen echte oplossing, alleen een tijdelijke pleister op de wond.”

Joodse wijken en synagogen zijn herhaaldelijk doelwit. Onlangs was het in Parijs in één week drie keer raak.

“Ja, en de media besteden hier zoveel aandacht aan, dat we nog banger worden. Voor rechtse politici en de PVV zijn deze gebeurtenissen een cadeau. Hoe meer terreur in Parijs en Brussel, hoe meer angst en hoe meer stemmen populistische partijen krijgen.
Inderdaad: er is geweld, maar dat is niet alleen afkomstig van moslims. Er is ook veel structureel geweld gepleegd door de staat dat niet besproken wordt, van dagelijkse verboden en boetes tot aanvallen met drones op kinderen en ziekenhuizen in het buitenland. Een van de ergste terreurdaden van de afgelopen tijd werd gepleegd door een christen, Anders Breivik.
Ik weet heel goed hoe pijnlijk het is om iemand te verliezen maar we moeten wel nuchter blijven. Alle aandacht gaat via de media en de verticale structuur naar geweld van moslims. Mensen hebben het recht om bang te zijn maar ze moeten ook beseffen hoe hun vrees wordt gebruikt door partijen.”

In Nederland was afgelopen maand veel aandacht voor de overlast van een groep Turks-Nederlandse hangjongeren in Zaandam.

“Ik heb dit niet meegekregen, maar ik zat laatst in de trein toen een groep dronken jongens afschuwelijke dingen begon te roepen tegen vrouwen. Een beetje in de trant van Femme de la rue, de Brusselse documentaire over seksisme. De passagiers keken elkaar aan, maar niemand zei iets. Een paar vrouwen ging verderop zitten.

Even later, in de buurt van Nijmegen, gebeurde er weer zoiets. Dit keer waren het geen blanke mannen. Aan hun accent te horen kwamen ze zeker uit de regio. De conducteur werd erbij gehaald, er werd een boete uitgedeeld. De passagiers riepen dingen als ‘in ons land mag dit niet’. Hoezo in ons land? Zijn deze mannen geen Nederlanders? We hebben allemaal een probleem met seksisme, maar doen alsof het een moslimprobleem is of van mannen met een Arabisch uiterlijk.”

Ik las in een interview dat u vindt dat er in Europa veel religie gerelateerd racisme is. In de VS is meer racisme op basis van huidskleur.

“Ja dat klopt. De Afro-Amerikaanse wetenschapper Du Bois schreef over de color-line, de scheiding tussen blank en zwart in de VS. Hij dacht dat dit een puur Amerikaanse aangelegenheid was. Tijdens een bezoek aan Europa stelde hij die opvatting bij. Hij zag het getto van Warschau en zei: Europe has a religion problem, America has the color line.
In de VS is het grootste probleem de color-line, met blanken aan de ene en zwarten en latino’s aan de andere kant. Nu met Trump en zijn anti-moslimretoriek, komt daar een religious-line bij.

Europa heeft altijd al een religieuze scheidslijn gehad. Van meet af aan wordt met betrekking tot religie de term ‘ras’ gebruikt. Deze ras-religie overlap is duidelijk bij antisemitisme maar wordt omstreden als het gaat om islamofobie en ‘zigeunerhaat’. Het is niet het feit dat je gelooft maar dat je anders bent. Niet voor niets behoren de protestantse hugenoten, die vanwege hun geloof uit Frankrijk zijn verjaagd, tot de eerste vluchtelingen in Europa.”

Diversiteit kan ook wrevel veroorzaken, hoe moeten we daar mee omgaan?

“Zoek contact met elkaar, leer elkaar kennen. Dan ontdek je dat het stereotype dat je had gewoon niet klopt. Vraag je af waarom je bang bent. Omdat iemand een beetje een andere kleur heeft of een hoofddoek draagt?

In Canada waar ik vandaan kom, heb je echt multiculturalisme, niet zoals hier waar groepen langs elkaar heen leven. Vroeger op school was het iedere vrijdag multiculturalism-day. Dan leerden we een ander land kennen, de taal, de gebruiken en kleding. Kinderen zijn veel minder bang dan ouders, het is goed dat dit op jonge leeftijd gebeurt. Je kreeg een buddy met een andere culturele achtergrond en je moest alles durven vragen. Ook de huidige premier Justin Trudeau is een fervent voorstander van multiculturalisme.
Er is wel een verschil met Europa. Dat heeft een duidelijke historie, het is christelijk, blank en rijk en kent een traditie van superioriteit en kolonialisme. Canada heeft deze geschiedenis minder, het is een immigratieland.”

Wat mist u in het maatschappelijk debat over samenleven?

“In vergelijking met België ben ik vrij positief gestemd. Het debat over Zwarte Piet gaat nu stilaan echt over pijnpunten, over slavernij en de koloniale geschiedenis.
Hetzelfde moet gebeuren in verband met het Franse boerkini-verbod. Dit onderwerp zou moeten leiden tot een politieke discussie over belangrijke thema’s als seksisme en islamofobie. En over wie mag meebeslissen hoe onze maatschappij eruit ziet. In plaats daarvan wordt de angst aangewakkerd. Een zwemtenue wordt afgeschilderd als een bedreiging voor de veiligheid – wees bang! Maar als je bang bent, dan praat je niet meer.”

Welke wijsheid wenst u ons toe?

“We moeten beseffen dat we veel privileges hebben en niet alles weten. We moeten beginnen met onszelf te bekritiseren – niet eerst de ander.”