Kun je kort iets over jezelf vertellen?
“Mijn beroep is doceren en schrijven over filosofische en levensbeschouwelijke onderwerpen. Ik ben godsdienstig opgevoed, maar al vroeg vond ik het christendom ongeloofwaardig. Eerst studeerde ik natuur- en wiskunde omdat de natuurwetenschap mij de enige weg naar waarheid leek. Toch beantwoordde zij niet de voor mij relevante vragen.
Toen mijn vader stierf op mijn twintigste kwamen die vragen met alle kracht omhoog. Waarom is er een wereld en een kosmos? Wat is de zin van al dat immense en ongebreidelde bestaan? Hoe moet ik tegen het leven en de dood aankijken? Waarom is er zoveel geweld, eenzaamheid en angst? Ik werd filosoof om mij in deze vragen te kunnen verdiepen.
Ik noem mijzelf religieus al heb ik geen traditionele religie gevonden die mij volledig bevredigt. Ik zoek daarom via de filosofie naar verbinding met het wezenlijke of het ultieme door te onderzoeken wat we daar onder kunnen verstaan.”
Begin februari begint de cursus over ‘Aardse mystiek’. Wat is dat precies, aardse mystiek?
“Aardse mystiek komt voort uit die zoektocht. Het is een religieuze houding die niet uitgaat van iets wat die wereld overstijgt, maar die zich juist richt op de fundamentele dimensies van het natuurlijke bestaan zelf, zoals tijd, ruimte, bewustzijn, de dingen, de (geliefde) ander, de kleur en de klank. Ervaringen van aardse mystiek worden gekenmerkt door stemmingen als vertwijfeling, angst, liefde, verwondering, ontroering en vervoering die op kunnen treden als we ons contemplatief verhouden tot die dimensies.
In mijn boek Aardse mystiek beschrijf ik die ervaringen ook in termen van eenzaamheid, innigheid en het voorval, die de ervaring van eenheid met de wereld proberen uit te drukken. Filosofisch probeer ik aardse mystiek te begrijpen als ervaring van het mysterie van het bestaan van de kosmos en van mijzelf als bewustzijn waaraan die kosmos zich openbaart.”
Mensen die beweren: Mystiek zonder God of godsdienst is geen mystiek. Wat zou je tegen hen willen zeggen?
“Dat lijkt mij een beperkende opvatting die bovendien historisch onjuist is. Naast godsdienstige mystiek, waar het gaat om de vereniging van de ziel met God, zijn er allerlei niet-theïstische stromingen met mystieke aspecten, zoals het boeddhisme, het taoïsme, het neoplatonisme en het stoïcisme. Als je zegt dat mystiek zonder God niet bestaat, sluit je driekwart van de Nederlandse bevolking uit van religieuze ervaring.
Ik houd niet van die polarisatie tussen theïsme en atheïsme. Als ik atheïsten tegenkom heb ik de neiging het theïsme te verdedigen, en als ik theïsten tegenkom, word ik atheïst. Uiteindelijk gaat het mij niet om die tegenstelling. Daarom noem ik mijzelf geen atheïst, maar non-theïst, iemand die het woord ‘God’ niet gebruikt omdat het woord voor mij historisch te beladen en daarom uitgeput is. Ik probeer de filosofische weg van de betwijfelbare waarheid te volgen, niet die van theïstische of atheïstische zekerheid. In het filosofisch denken ontdek je pas hoe onzeker onze opvattingen en overtuigingen eigenlijk zijn.”
Verwondering neemt een belangrijke plaats in als het gaat om aardse mystiek. Kun je daar wat meer over vertellen?
“Verwondering is een gecompliceerde ervaring waarbij je getroffen wordt door de werkelijkheid van iets, van een bijzonder dier, van een persoon of de wereld als geheel, en door de mogelijkheid dat het heel anders had kunnen zijn. Aristoteles beschrijft de verwondering als de motor van het wetenschappelijke zoeken naar kennis. De verwondering moet als het ware opgeheven worden in de kennis, de vraag moet worden opgeheven door het antwoord. Deze houding is verantwoordelijk voor de enorme dynamiek van de westerse beschaving en voor het enorme gebouw aan kennis dat inmiddels is ontstaan.
De verwondering die speelt in de aardse mystiek is echter anders van aard, hier gaat het juist om een verdieping en koestering van de verwondering: dat er een wereld is, terwijl er net zo goed niets had kunnen zijn, dat ik er ben terwijl ik er net zo goed niet had kunnen zijn. De verwondering is dan een mystiek besef van het bestaans- en zijnsmysterie dat juist open gehouden dient te worden.”
De roos is zonder waarom,
zij bloeit omdat zij bloeit:
zij denkt niet aan zichzelf,
vraagt niet of men haar ziet.
Angelus Silesius
Dat heb je mooi gezegd, maar ik zie het verschil niet zo tussen beide vormen van verwondering. Wat is nou precies het eigene van de verwondering in de zin van aardse mystiek?
“De verwondering ontstaat uit het mijzelf vinden als bewust en sterfelijk wezen in een immense kosmos. Mijn zijn is zonder waarom in de zin dat mijn zijn niet te reduceren is tot mijn oorzaken, zoals Silesius zegt. Het eigene van de aardse mystiek is dat men in een contemplatieve verhouding komt tot de oorspronkelijke dimensies van dat kosmische zijn, zoals ruimte, tijd en bewustzijn. Het gaat dus niet om het transcendente in de traditionele zin. Ervaringen van innigheid met die dimensies, die in de cursus aan bod komen aan de hand van voorbeelden uit eigen ervaring en aan de hand van kunstwerken (gedichten, schilderijen), zijn ervaringen van aardse mystiek. Het gaat om verwondering (en verbijstering) over datgene waarvan wij volledig afhankelijk zijn en waarvan wij het bestaan niet kunnen begrijpen.
Metafysische vreugde kan niet afgedwongen worden: degene die haar aan zich probeert te binden, zal het tegendeel bereiken. Zij kan alleen in de vrijheid van het vluchtige moment bestaan.”
Maar wat is nou de kern van mystiek, ongeacht de vorm? Wanneer zeg jij tegen iemand: nee, dit versta ik echt niet onder mystiek?
“Wel, heel algemeen kan men stellen dat mystiek een globale ervaring van eenheid of innigheid met de wereld of God is. Dit klinkt abstract en dient ervaren te worden om concreet te worden. Mystiek is de ervaringskant van religie, waaraan zich lege en volle leegte openbaart. Mystiek is de wezenlijke kern van religie als we die definiëren als het verlangen en streven naar intimiteit met het ultieme als (af)grond van de wereld.
Dit is niet irrationeel, maar een kenmerk van het menselijk innerlijk. Het is niet per se in tegenspraak met het wetenschappelijk wereldbeeld. Aardse mystiek is in harmonie met dat wereldbeeld en houdt toch een levensbeschouwelijk domein open dat we zo node missen. Vanuit aardse mystiek zijn relaties te leggen met moraal, zingeving, kunst en levenskunst, wat ik in de cursus ook deels zal doen.
Wat het niet is? Wel, geen dogmatische godsdienst of allerlei irrationele opvattingen over leven en wereld. Ik ga hier geen specifieke voorbeelden noemen, daar mag de lezer zelf over nadenken.”
Je hebt kort al iets over de cursus verteld, maar wat gaat er precies gebeuren tijdens de cursus over aardse mystiek? En: wanneer ben je tevreden over de cursus?
Ik ga vertellen over filosofie van de religie toegespitst op aardse mystiek, ook onderzoeken we ervaringen van kunstwerken: we bespreken gedichten en schilderijen als belichamingen van aardse mystiek.
Ik ben tevreden als mensen iets leren en hun bewustzijn verruimen met nieuwe inzichten waarmee ze de wereld en hun leven met een verfriste blik kunnen zien. Ik probeer een bijdrage te leveren aan de gedachte dat levensbeschouwing belangrijk is en niet achterhaald is of alleen vanuit het christendom te begrijpen is. Ik probeer een bepaalde verhouding tot het leven expliciet te maken die tot steun kan zijn ook voor mensen die niet in God (kunnen) geloven. Deze verhouding komt bijvoorbeeld naar voren in slotwoorden van Aardse mystiek:
Maar ik leef nu, in de heldere lichte wereld van de vroege zomer, onder de blauwe hemel met grote witte wolken, in de friswarme wind. Ik leef nu op de aarde onder de hemel en ervaar de aanwezigheid ervan, de wijdte ervan, de diepte ervan, de heerlijkheid ervan, het heilige ervan.”
Al weer aan het schrijven voor een nieuw boek over (aardse) mystiek?
“Ik ben buitenpromovendus bij de Universiteit Leiden en bezig met het schrijven van een proefschrift over het bestaansmysterie. Het is een mystieke filosofie, maar die wordt langs de weg van het rationele denken afgelegd. Het is een onderbouwing van de aardse mystiek, zoals het boek Oorspronkelijk bewustzijn uit 2016 dat ook was. Het aangekondigde boek Het wezenlijke, over de relatie tussen kunst en aardse mystiek laat op zich wachten wegens een aantal praktische belemmeringen. Verder ben ik bezig met het thema zingeving: als docent was en ben ik verbonden met opleidingen voor geestelijk begeleiders. Ik ga aan hen een cursus geven waar ik noties als zin, zinloosheid en zingeving herneem voor een beter begrip van wat er bij mensen leeft. lijdt en schrijnt. Aardse mystiek is mede bepaald door het existentiële denken.”
Informatie cursus Aardse mystiek
Lezing op woensdag 30 januari – Cursus vanaf woensdag 6 februari
In deze cursus wordt aardse mystiek geïntroduceerd aan de hand van filosofische overwegingen en van kunstwerken, zoals gedichten en schilderijen. Filosofie en kunst zijn verwant en toch verschillend: een kunstwerk is een ervaring en toont iets van het (menselijk) bestaan, terwijl filosofie die ervaring probeert te verhelderen. We onderzoeken thema’s als: schoonheid, het verhevene en het sublieme, innigheid, het bestaansmysterie, lege en volle leegte.
Klik hier voor meer informatie.
