Autonomie is een problematisch begrip

Van Tongeren: “Het argument dat centraal staat bij de vraag of er sprake is van voltooid leven is autonomie. Bij euthanasie is dit veel minder het geval, daar speelt eerder barmhartigheid. Autonomie is zelfbepaling, wat we zelf willen, waarbij ons willen door onszelf bestuurd wordt. Je moet euthanasie en voltooid leven dus duidelijk onderscheiden. Er is barmhartigheid enerzijds en autonomie anderzijds in deze twee begrippen.

Deze wil is autonoom, bepaalt zichzelf. Ik heb in dit boek twee dingen gedaan. In de eerste plaats heb ik de geschiedenis van die wil laten zien, om te voorkomen dat wij ons identificeren met één manier van denken. Wij vallen niet samen met één interpretatie, maar zien dat er andere interpretaties zijn, dat die ene interpretatie ook tegenpolen heeft. Je wilt voorkomen dat we dogmatisch één interpretatie volgen, door te zorgen dat we weten waar die uit ontstaan is. Het andere is de analyse van die autonome wil waarin blijkt dat die autonomie een hoogst problematisch begrip is, een paradoxale combinatie van willen en niet willen. Waar de autonomie vaak hoog in het vaandel staat van een zichzelf geseculariseerd achtende, door de Verlichting bevrijde, elite, werd mij duidelijk dat de wil als de kern van onze autonomie eigenlijk een door en door christelijk begrip is.”

“Onze Europese cultuur is een mix, met een Griekse lijn en een semitische lijn, een polytheïstische en een monotheïstische lijn. Onze Europese cultuur is als het ware een boom die op Germaanse aarde is ontstaan uit Griekse en semitische wortels. In de ontwikkeling van de wil bij Augustinus zie je hoe het conflict tussen het Griekse denken en het semitische ervaren tot de ontdekking van de wil en het problematisch karakter van dat begrip heeft geleid. Hieruit ontstaat de wil die is te onderscheiden van zowel het verlangen als de rationaliteit. Voor de Grieken was de mens denken en verlangen die beide van nature goed zijn, waardoor er geen ruimte is voor het echte kwaad, zoals de semitische ervaring dat kende in de zonde, de opstand tegen God. Denken is altijd gericht op ware kennis. Probeer je maar eens te vergissen, dat lukt niet. Probeer iets niet te begrijpen, dwaling is wel mogelijk, maar niet bewust. Het verlangen streeft naar het goede. De natuur streeft naar wat ze als goed ziet. Het verlangen kan dus alleen zoeken naar het verwerven van wat het als goed ziet. Het willens en wetens doen van het kwaad staat daar tegenover, past daar niet bij. Augustinus ontdekt daarvoor de wil die nog iets anders is dan het verlangen.

Er is voor de Grieken wel een conflict mogelijk tussen natuur en rationaliteit. Dit conflict wordt doorgaans opgelost door te stellen dat de rede moet heersen over de natuur. In de Griekse lijn is het niet mogelijk het kwaad op te vatten als iets dat willens en wetens wordt gedaan. De semitische correctie op een pessimistische reactie op een Grieks optimisme.

De wil is de mogelijkheidsvoorwaarde voor de zonde, maar is daarmee nog niet identiek aan het kwaad. De wil is de kern van menselijke existentie, maakt het – met verlangen en denken –tot een drie-eenheid.”

“De autonome wil, is dus te onderscheiden van verlangen en het denken. Het verlangen is eerder heteronoom: het wordt aangetrokken door het aantrekkelijke en afgestoten door het afstotelijke. Als je zegt dat je dood wilt, is het de vraag in hoeverre het om verlangen gaat, en in hoeverre om wil. Het gevoel dat het leven niets meer te bieden heeft dan alleen nog ellende is eerder van de orde van het (heteronome) verlangen, dan van de autonome wil. Het kan bovendien mede bepaald worden door wat anderen vinden. Bij onze verlangens speelt altijd ook de peer group een belangrijke rol. Ook bij een poging tot zelfdoding kun je vragen in hoeverre het om verlangen gaat, in hoeverre om autonome wil.”

Paul van Tongeren geeft in zijn boek een lijstje met redenen waarom mensen menen dat hun leven voltooid is. Men heeft het gevoel er niet meer toe te doen, anderen tot last te zijn, door gebreken niet meer voor zichzelf te kunnen zorgen. Deze punten komen ook voor in de bezinningsbrief van de Remonstranten uit 2018. Is dit dan een wil om niet verder te leven, of is dit een roep om aandacht? Van Tongeren onderstreept, leven doe je niet alleen, je leeft niet los van de maatschappij.

Van Tongeren: “Nog even terug naar de verhouding tussen autonome wil, verlangen en denken. Zoals wij doorgaans de term ‘wil’ gebruiken gaat het vaak om een mix van zowel ‘(heteronoom) verlangen’ als van (autonome) wil. Bij een keuze hebben we het niet in eerste instantie over de wil maar over het verlangen. De wil bepaalt of je toegeeft aan het verlangen. Als iemand zegt dat hij/zij/hen dood wil, wat bedoelt die persoon? Wat is er aan verlangen en wat is er aan wil? Is het een wil die zich overgeeft aan het verlangen, bepaalt die wil bewust of hij instemt met  het verlangen? Het is onaantrekkelijk om te leven met pijn, dat stoot ons af. Dat is geen autonoom besluit. Welk element van willen zit hierin?”

“Ons willen is doorgaans verlangen en wil, en het verlangen is dan leidend. De heteronomie van het verlangen toont zich ook in de veranderlijkheid van het verlangen. Wie zich verlaat op het verlangen, kan niet voor de toekomst beslissen. Als je zegt: ik wil niet meer leven als ik dement ben, zegt dat iets over het verlangen op dit moment. Als het verlangen verandert, dan zal ook die wil veranderen. Als je eenmaal aan het begin van dementie staat, kun je daar anders over zijn gaan denken. Wie zegt dood te willen als hij dement zal zijn, bindt zijn toekomstig verlangen dus aan verlangen van nu. Maar het is vreemd een voorspelling te willen doen over het verlangen van de toekomst. Misschien dat daarom mensen al gerustgesteld worden wanneer ze het middel in huis hebben, dus het besluit voor zich uit kunnen schuiven, kunnen aarzelen of ze het gebruiken. Ook dat is een gedaante van de twijfel die Augustinus had.”

“De reden om dit boek te schrijven kwam voort uit een soort onbehagen over de manier waarop de discussie over voltooid leven gevoerd wordt. Dit heb ik geduid door het filosofische verhaal. Denk na over hoe je de begrippen gebruikt. Aan het eind van het boekje voelde ik mezelf genoodzaakt om een ander aspect van het onbehagen aan de orde te stellen, het besef of de idee dat de grens tussen leven en dood een grens is waar we niet over kunnen beschikken, in de zin dat er een taboe op ligt. Ik erken dat ik die opvatting heb, dat er een taboe op ligt, en dat het moeilijk is om een taboe te rechtvaardigen, omdat het niet te rechtvaardigen valt. Maar zonder taboes kunnen we niet leven. Ook mijn rationele analyse wordt gedragen door een standpunt. Mijn argumentatie wordt ook door een verlangen, een standpunt, een taboe, geleid, maar zonder dat mijn argument een ideologisch argument wordt.”

Dit artikel is afkomstig uit remonstrants magazine AdRem, maart 2024, een themanummer over euthanasie. 

Download nu gratis deze speciale editie.