“Besef dat je nooit volledig vrij bent van racisme”

Met zijn vrouw Annelies woont Klinefelter in het dorp Steenwijkerwold in de Kop van Overijssel. Hij geeft trainingen aan mensen die met geweldloze actie willen voorkomen dat uitgeprocedeerde vluchtelingen uit huis worden gezet. Eerder dit jaar sprak hij nog in Almere tijdens een Black Lives Matter-bijeenkomst en enkele jaren geleden verscheen zijn biografie. De wortels van zijn inzet voor vrede en geweldloosheid, liggen in zijn moederland, de Verenigde Staten van Amerika.

In New Jersey, dertig kilometer vanaf New York City, werd Harcourt Klinefelter geboren in een protestants milieu als zoon van een ingenieur en een onderwijzeres. Op 23-jarige leeftijd vertrok hij naar Engeland om in Londen filosofie te studeren. Daarna keerde hij terug naar de VS en volgde een studie theologie aan de Universiteit van Yale.

“Een huisgenoot was lid van de kerk van baptistenpredikant Martin Luther King. Ik ging mee en raakte betrokken bij de beweging van King. Een grote mars voor gelijke burgerrechten in 1964 maakte een onuitwisbare indruk op mij.”

“In Engeland had ik een bandrecorder gekocht. Terug in de VS begon ik opnamen te maken van Kings redes en preken ten behoeve van de media. Langzaam maar zeker deed ik als stagiair de persvoorlichting van Martin Luther King en ik kwam ook twee keer bij hem thuis. Veel radiozenders hebben de door mij opgenomen redevoeringen uitgezonden.”

“Martin Luther King was altijd aanspreekbaar na afloop van de kerkdienst. Hij behandelde iedereen volstrekt gelijkwaardig. Vuilnisman en burgemeester werden op dezelfde manier door hem aangesproken. Hij woonde zelf ook in een slechte buurt. Toen ik bij hem thuis kwam om een cassetterecorder te repareren, viel me op dat hij een beeld van Mahatma Ghandi had staan.”

“Het werd laat die middagen zijn vrouw vroeg me te blijven eten. Toen Martin Luther King uiteindelijk thuis kwam, zei ik dat ik het niet waard was met hem aan één tafel te zitten. Toen zei hij: ‘Je dwingt me nu om een lange preek te houden over de gelijkwaardigheid van de mensen’. Tja, zo’n opmerking zegt iets over zijn persoonlijkheid.”

Klinefelter leerde in deze periode zijn Nederlandse vrouw Annelies kennen. Zij woonde gedurende enkele jaren in de buurt vanwege een uitwisselingsprogramma van de Doopsgezinde Broederschap. “Tijdens een buurtpicknick hebben wij elkaar ontmoet. Door Annelies ben ik uiteindelijk in Nederland terechtgekomen.”

In de roerige periode 1966-1972 woonden de inmiddels getrouwde Harcourt en Annelies in Atlanta. Hij rondde zijn studie theologie af met een doctoraal scriptie over ‘De kerk als beweging in plaats van als instituut’ met de organisatie van Martin Luther King als voorbeeld. In 1969 werd Klinefelter tot predikant bevestigd door de vader van, de kort daarvoor vermoordde, Martin Luther King.

“Na de dood van King in 1968, kwam het accent van de burgerrechtenbeweging vooral te liggen op de ‘Poor Peoples Campain’. De aandacht voor anti-discriminatie en antiracisme maakte plaats voor bewustwording van armoede en solidariteit. Het was de tijd van de hippies. Ons huis fungeerde als opvangcentrum voor hippies, daklozen, werklozen en mensen zonder geld voor gezondheidszorg.”

“Het verzet tegen de oorlog die de Verenigde Staten in Vietnam voerden, werd steeds heviger. De hippiebeweging was nauw verbonden met dit verzet. Veel hippies werden niet geaccepteerd in de burgermaatschappij. Zij kwamen in onze opvang terecht. Het waren bewogen tijden. Jongeren die van huis wegliepen, mensen die niet lekker in hun vel zaten en mensen met minder goede bedoelingen vermengden zich met de oorspronkelijke hippies.”

“Het onderscheid tussen hippies met oprechte bedoelingen, weggelopen tieners, drugdealers en zelfs pooiers, was soms moeilijk te maken. In dat turbulente geheel hebben we met onze opvang geprobeerd een positieve rol te spelen. De situatie van toen doet me denken aan de opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers nu. Gelukkig startte het Leger des Heils met een opvangcentrum, zodat de van huis weggelopen meisjes die er onderhand genoeg van hadden, niet meer in onze woonkamer hoefden te slapen.”

“In 1967 begon Martin Luther King zich al te bemoeien met de oorlog in Vietnam,” herinnert Klinefelter zich. “De Amerikaanse rol in deze oorlog strookte niet met Kings principes van geweldloosheid. Ik heb toen een brede coalitie bijeen gekregen. Op de universiteit van Yale heb ik in dat jaar protesten tegen de oorlog geleid.”

“Hoogtepunt in het protest waren de ‘May Day Demonstrations’, rond 1 mei 1971. Dit is de grootste uiting van burgerlijk ongehoorzaamheid geweest in de geschiedenis van de Verenigde Staten. De demonstraties vonden onder meer plaats in Washington D.C. waar tienduizenden mensen, op de manier van Mahatma Ghandi, op de grond zaten en het verkeer lam legden.”

“Met andere demonstranten verzorgde ik trainingen in om ons voor te bereiden op politieoptredens. Op een geweldloze manier uiteraard. Ik ben in die tijd gearresteerd en heb drie dagen onterecht in een politiecel gezeten. Annelies trouwens ook – en nog tienduizenden demonstranten. In mijn moedertaal zeg ik altijd: ‘I learned more about God and men in three days in jail than in three years in Yale’. Toch wel bijzonder dat je twintig jaar later in Nederland een paar duizend euro schadevergoeding krijgt overgemaakt,” aldus Klinefelter.

“Het massaal op de grond gaan liggen, heet ook wel de techniek van het menselijk tapijt. Dit is een uitstekend voorbeeld van geweldloze actie. We hebben deze techniek ontwikkeld tijdens de ‘May Day Demonstrations’. Op één dag deden tienduizend mensen mee in een massale actie van burgerlijke ongehoorzaamheid waarbij meer dan honderdduizend mensen werden gearresteerd. Letterlijk hebben zij de gevangenissen gevuld.”

“Grote groepen vrouwen en mannen werden soms dagenlang in stadions vastgehouden, soms zonder sanitaire voorzieningen. Dat de demonstranten geweldloos bleven, ondanks veel geweld en provocatie van de regering, beschouw ik nog steeds als een wonder. Hoe was het mogelijk! Voor de trainers in geweldloosheid, onder wie ikzelf, is het nog steeds verbazingwekkend dat zo’n groot aantal mensen in korte tijd getraind werden.”

“Over deze demonstraties is weinig terug te vinden in geschiedenisboeken en archieven. De stedelijke autoriteiten probeerden te voorkomen dat de media er aandacht aan schonken. Toch zijn juist deze demonstraties van belang geweest ten aanzien van de publieke bewustwording over de rol van de Verenigde Staten in Vietnam.”

Tot op vandaag is deze ervaring leidend voor Klinefelter. “De demonstratie in Washington was een concrete toepassing van actieve geweldloosheid en van de weg van het kruis op grotere schaal, de hoopvolle weg die christenen mogen volgen. Ook op internationaal niveau kan deze methode worden toegepast,” aldus de geëngageerde predikant.

Harcourt en Annelies Klinefelter maakten vanaf 1972 de verrechtsing mee onder president Nixon. Ook kerk en samenleving kwamen in een conservatief vaarwater. Kerken in de VS stopten met experimentele en sociale programma’s en subsidies werden stopgezet. “Het was moeilijk om een passende baan te vinden”.

Het echtpaar liet alles achter en vertrok naar Nederland. “Tegen een minimumloon werkte ik bij Philips in Drachten aan de lopende band. Dat was overigens een goede gelegenheid om de Bijbel eens van A tot Z te lezen. Na twee jaar werd ik cursusleider aan de Volkshogeschool Havelte in Drenthe. Daar gaven we vredescursussen. Het was de tijd van ‘Vrouwen voor Vrede’ en ‘Breek Atoomketen Nederland’.”

“Na de treinkapingen in Drenthe door Zuid-Molukse jongeren, hebben we vredestrainingen opgezet voor Nederlanders en Molukkers. Daar groeiden mooie dingen. Een Molukker, wiens broer in de gevangenis zat, zei tegen mij: ‘Als we eerder naar de Volkshogeschool waren gekomen, waren de harde acties niet nodig geweest’. Uiteindelijk hadden we begin jaren tachtig ook Molukse cursusleiders.”

“Rond 1986 is het vormingswerk ter ziele gegaan. Na een korte periode van werkloosheid, werd ik predikant in Zeist bij de Doopsgezinde Broederschap. Ook gaf ik trainingen ‘Omgaan met geweld’ voor medewerkers in asielzoekerscentra. Daarna brak de oorlog in voormalig Joegoslavië uit. In de zomer van 1993 vertrok ik naar Kroatië om te werken voor Bosnische vluchtelingen in opvangcentra.”

Meer dan drie jaar werkte Klinefelter aan vrede met en voor mensen uit voormalig Joegoslavië, zowel op de Balkan als in Nederland. Onder meer in Sarajevo kwam hij in hachelijke en gevaarlijke situaties terecht. “Hoe dieper mensen in de problemen zitten door oorlog en geweld, hoe vergevingsgezinder ze zijn. Mensen die weinig tot niets meer te verliezen hebben, zijn blijkbaar in staat tegenstellingen te relativeren.”

Later gaf hij in Nederland met de Activistenschool trainingen aan mensen die door middel van directe acties willen voorkomen dat uitgeprocedeerde vluchtelingen uit huis worden gezet. “Mijn ervaringen van een ‘menselijk tapijt’ uit 1971 stonden model voor wat ik probeerde te realiseren.”

“Aan het concept van het ‘menselijk tapijt’ ligt een theologische gedachte ten grondslag. Het gaat om het volgen van Jezus en zijn weg van vrede en geweldloosheid. Jezus heeft laten zien wat Liefde is, hoe je leven in te zetten, en als het moet, te riskeren voor anderen. Ik geloof in de apostolische opvolging van martelaren. Het bloed van de martelaren is het zaad van de kerk.”

“Door de moord op Martin Luther King heb ik zelf ondervonden dat een niet verdiend lijden, een groot verzoenend effect kan hebben. In de drie dagen na de dood op King, hebben mensen wereldwijd zijn boodschap beter begrepen dan in de drie jaar ervoor. De hoop leeft in mij dat de weg van het kruis, ook de weg is die wij als christenen mogen volgen, als wij Jezus’ woorden serieus nemen: ‘Neemt uw kruis op een volg Mij’. Ik geloof daarin omdat ik ook geloof in de opstanding en kan zeggen ‘We shall overcome’.”

In 2020 is Klinefelter onverminderd betrokken bij de maatschappelijke ontwikkelingen. Met zijn vrouw is hij onder meer betrokken bij het wereldwijde werk van Christian Peacemaker Teams (CPT), voelt hij zich aangesproken door de Black Lives Matter protesten – zo sprak hij eerder dit jaar nog tijdens een demonstratie in Almere – en voelt hij zich betrokken bij de vluchtelingen op Lesbos. Hij was zelf op Lesbos in het kader van een hulpverleningsprogramma.

In Almere zei Klinefelter tegen de Black Lives Matter demonstranten: “Als ik in deze menigte kijk zie ik een prachtig beeld van de toekomst. Ik zie zwart-wit, jong en oud, allerlei religies samen. Ik zie samen mensen met allerlei etnische achtergronden en diverse seksuele geaardheid. In een tijd waarin we fysiek niet dichtbij kunnen zijn, staan we in geestelijk opzicht dicht bij elkaar. Een geest van protest tegen het kwaad van racisme en politiegeweld.”

“We discrimineren allemaal en worden gediscrimineerd,” zo heb ik toen in Almere benadrukt. “Hier in Nederland, waar ik al meer dan veertrig jaar woon, ben ook ik, als blanke man, zowel positief als negatief gediscrimineerd omdat ik gezien word als symbool van het land waar ik toevallig geboren ben. Hoewel ik drie jaar heb gewerkt met doctor King en de bestrijding van racisme al decennia mijn hart heeft, kan ik niet zeggen dat ik volledig vrij ben van racisme. Ik kan alleen zeggen dat ik me meer bewust ben van mijn onbewuste racistische eigenschappen. En dat ik ook die eigenschappen, samen met alle onrechtvaardigde mechanismen en scheve machtsverhoudingen, wil blijven bestrijden.”