“De grote foutloze heler boeit mij niet”

U bent zelf nog net geen heilige in Nederland, maar wel een van de bekendste Nederlandse islamitische geleerden. Wat vindt u er eigenlijk van dat u zo bekend bent?

“Uw vraag herinnert mij aan de eindigheid van mijn leven, want heilig en beroemd word je meestal na je dood. Mochten er genoeg soefidwazen worden gevonden om dat over mij te verklaren, dan hebben we het eerste heiligengraf in Nederland. In de woorden van Wasif Shadid, emeritus hoogleraar interculturele communicatie: het eerste heiligengraf in Nederland zal een teken zijn van de vestiging van de moslims in Nederland. Die zijn tot nu toe eigenlijk op doorreis en de islam is in Nederland tot op heden een typische migrantenreligie.
Mijn bekendheid valt overigens nogal mee. Gezien mijn soms wat controversiële uitspraken en aanmoediging tot zelfreflectie en zelfkritiek, verbaast het mij dat ik nog steeds in allerlei kringen wordt gewaardeerd.”

De Perzische soefi-dichter en filosoof Roemi (1207-1273) is ongetwijfeld wel een heilige. U hebt veel tijd besteed aan deze man door o.a. werk van hem te vertalen. Omdat Roemi al genoeg ‘geheiligd’ is: hebt u ook kritiek op zijn ideeën? 

“Misschien moeten we eerst een definitie hebben van wat we met heilig zouden kunnen bedoelen. De islam heiligt ruimte en tijd (denk aan bepaalde nachten en de steden Mekka en Medina) om er zo intensief mogelijk gebruik van te maken. Het sympathieke van Roemi is dat hij van zijn leerstoel is afgekomen en is gaan dichten in een voor een ieder begrijpelijke taal. Vooral de Turkse en Perzische taal zijn van zijn woorden doordesemd. Juist door ‘het heilige’ toegankelijk te maken is hij helend, dus heilig. Iemand heilig verklaren betekent vaak hem of haar wegpromoveren uit de dagelijkse werkelijkheid van ons banale schepsels. Bij Roemi is het tegenovergestelde gebeurd. Hij heeft geen stappenplan ontwikkeld om heilig te worden, maar trekt elke lezer van zijn Masnawî bij zijn kraag en steeds opnieuw en onvermoeibaar uit de goot, omdat hij weet dat we de neiging hebben terug te vallen in ons oude – nogal onheilige – gedragspatroon.”

Da’s duidelijk, maar hebt u nu wel of geen kritiek op Roemi?

“Jazeker. Meestal zijn alle mensen gelijkwaardig voor hem. Maar soms gebruikt zelfs hij karikaturale clichés als het over joden of vrouwen gaat.”

Wie is de grootste islamitische heilige van deze tijd? 

“Daar ben ik niet zo naar op zoek en daarom vind ik hem of haar waarschijnlijk ook niet. De grote foutloze heler, aan wiens voeten iedereen zonder te ademen doodstil verlichting zoekt, boeit mij niet. De heilige geest boeit mij wel. Omdat ik mij daar wel mee bezig houd, viel mij bij Jan Oegema in zijn nieuwste boek De stille stem een vierde type heilige geest op die hij ‘ontwrichter’ noemt. Op dat gebied had ik een parallelle gedachte, alleen noemde ik hem ‘ontregelaar’. Devotie en ‘heel of heilig worden’ leiden vaak tot conformistisch en geconditioneerd denken en handelen ‘zoals het hoort’. Om ook maar iets van spiritualiteit – ja, het grote clichéwoord is eruit! – te begrijpen, moeten we juist onze geordende leventjes ontregelen met relativering en humor om tot zelfkennis te komen.”

De heilige maand ramadan begint dit jaar wellicht op 20 juli. Kunt u zich uw eerste ramadan nog herinneren?

“Op 7 juli 1967 ben ik in de Molukse moslimgemeenschap in Balk in Friesland tot de islam overgegaan. Ik besloot studie van de islam te gaan maken in Damascus, maar een Turkse vriend die ik had leren kennen na een vrijdagsgebed troonde mij mee naar zijn dorp in centraal Turkije. We gingen met de trein. Ik herinner mij de overstap van de oud roze schone bankjes van de Deutsche Bundesbahn naar het grote stomende monster dat ’s nachts klaar stond in München, waarin alle kleuren onbestemd waren. Maar: die bracht ons tot Sirkeci in Istanbul. Zonder Istanbul te zien namen we de bus. Ergens onderweg in de bergen deden we een gebed en het water van de wassing voor het gebed bevroor in mijn haar. Na een ononderbroken reis van vier dagen en vijf nachten stonden we in het dorp van mijn Turkse vriend. Zijn vader keek mij stralend aan. ‘Morgen Ramadan!’ zei hij. Ik wist toen al wat er van mij werd verwacht. Ik stamelde het moslim halleluja: ‘Al-hamdu lillâh!’.”

Wat vind u het mooiste aan de ramadan?

“Net had ik het over het heilige en de heilige geest die eigenlijk ons leven ontregelt. Dat doet de ramadan ook. Alles wordt ontregelt: de etenstijden, de slaaptijden en als het goed is heeft dat een bepaalde uitwerking op je bewustzijn. Wat inhoudt dat je de ramadan bewust doet. In de volksgrappen over ramadan wordt wel over de ezelvasten gesproken. Als je een ezel aan een hek bindt en niet te eten geeft, vast hij ook. Mooi vind ik het om met mijn dadel en mijn glaasje water te zitten wachten tot de zon ondergaat en dat moment echt tot mij door te laten dringen.”

Moslimjongeren die amper iets aan hun geloof doen maar wel vasten tijdens ramadan. Wat vindt u hiervan?

“Veel mensen ‘overvalt’ of ‘overkomt’ de ramadan. De grote ontregelaar overvalt je. Hoe passief of ‘slachtofferig’ ook, iedereen neemt iets van de ramadan mee. Het stikt op de wereld van mensen die nauwelijks iets aan hun geloof doen. Die uitdrukking wordt meestal gebruikt door mensen die zelf nauwelijks iets aan hun geloof doen. Dat zijn trouwens vaak de aardigste en interessantste mensen. Ik doe altijd nogal enthousiast over de ramadan – dat kan ik me veroorloven als beroepsmoslim – maar dat irriteert sommige mensen nogal. Mensen die niet kunnen vasten, zijn overigens gewoon vrijgesteld.”

Wie ramadan zegt, zegt iftars. De afgelopen jaren zijn er veel iftars georganiseerd om de contacten tussen moslims en niet-moslims te bevorderen. Hoe kijkt u hierop terug?

“In Nederland houdt men van het omver schoppen van heilige huisjes. Lange tijd werd de ramadan gewaardeerd, gerespecteerd en men ontzag mensen die vasten. Bekend heeft niet bemind gemaakt. De ramadan wordt nu gezien in het kader van bepaalde misdragingen van sommige allochtone jongeren en een aantal bittere momenten op het wereldtoneel die allemaal aan ‘de islam’ worden toegeschreven. Als terroristen vasten, moet je dat gebruik dan respecteren? Discussies over ‘de islam’ worden steeds meer op het scherp van de snede gevoerd en zo is de islam ook begonnen. De emigratie van Mekka naar Medina vond niet voor niets plaats.
De iftars en het Ramadanfestival verdienen geen kritiek. Elke bijdrage aan sociale cohesie dient te worden gewaardeerd. Om het einde van de ramadan te vieren, organiseerden COC Nederland en Stichting Nafar verleden jaar een Suikerfeest om homo’s en moslims bij elkaar te brengen om zo meer solidariteit te creëren. Zo was COC-voorzitter Frank van Dalen op uitnodiging van Hogiaf, een Turkse vereniging voor jonge ondernemers, aanwezig bij een iftarmaaltijd en trok COC Nederland samen met Islam en Burgerschap op tijdens het Europees Jaar van gelijke kansen voor iedereen.”

Wat kunnen niet-moslims van moslims leren als het gaat om de ramadan?

“Iets van iemand leren houdt de bereidheid in om iets van iemand te leren. Op dit moment is een grote meerderheid van de Nederlandse bevolking niet echt bereid om iets van moslims te leren. We geven daar – als moslims – ook nauwelijks aanleiding toe. Het ‘redelijke midden’ van de bevolking in Nederland is nog in staat te onderscheiden dat je moslims in alle soorten en maten hebt, net als joden, christen en hindoes. Hier en daar vindt open uitwisseling plaats. Nederlanders zijn vaak ook tegen de stroom in zwemmers. In Nederland heb je trouwens een uitgebreide dieet en vasten cultuur, allerlei manieren om af te slanken, te ontslakken, sapkuren en ademhaal weekenden, etc. Dus voor de alternatieven is de boodschap van de ramadan niet zo nieuw.”

Vegetarische iftarmaaltijden… gaan we dat nog meemaken in Nederland?

“Die zijn er al hoor. Veel nieuwe en herboren moslims die de praktijk van de islam zien als een bewustwordingsproces van gebedsmomenten in de dag, een maand vasten, geven aan de armen, een bedevaart maken en onthechting en esoterie, zijn al een beetje niet goed geworden van alle discussies over ritueel slachten en alles eromheen. Vlees eten is voor veel moslims een statussymbool. Het betekent dat je het goed hebt. Het is ook de symboliek van gastvrijheid, gasten aan tafel uitnodigen voor een feestmaal en dan moeten de vleespotten van Egypte worden aangesproken. De meerderheid van de moslims in Nederland heeft een agrarische achtergrond, waarbij leven van het land en eten van je kudde gebruikelijk is. Voor hen wordt het pas urgent met vlees te minderen als een arts ze vertelt dat ze van dieet moeten veranderen.”