De psycholoog over het goddelijke

Spiritualiteit en onderwijs verbinden is een combinatie die niet zo voor de hand ligt. Jij combineert echter al je hele leven verschillende vakgebieden met elkaar. Wat drijft jou om dit te doen?

“Ik zie de werkelijkheid als één geheel en de indeling in disciplines is ‘toevallig’. Deze indeling is historisch gegroeid. Ik probeer daarom wetenschappelijke disciplines met elkaar te verbinden.

Daarnaast zijn er een aantal belangrijke inspiratiebronnen in mijn leven. Ik kom uit een groot rooms-katholiek gezin. In mijn middelbare schooltijd verloor het rijke roomse leven heel snel aan glans en begonnen de kerken leeg te stromen. Ook ik zei dit geloof tijdelijk vaarwel, maar niet het geloof op zichzelf. Ik kwam in die tijd in aanraking met het boeddhisme en las de Griekse teksten van Epictetus en Marcus Aurelius, twee leden van de Stoa, een ethische wijsgerige stroming uit de klassieke oudheid. Zowel het boeddhisme als de Stoa kan ik goed combineren met de wetenschap, maar ze zijn ook een soort zelfhulpboeken geworden om mijn eigen identiteit te ontdekken. Toen al combineerde ik dus verschillende tradities.

In de jaren ’80 was er een crisis in Nederland met een enorme jeugdwerkloosheid. In die tijd studeerde ik af bij psychologie. Uit nood solliciteerde ik bij sociologie en kreeg daar een promotieplek. Tijdens die promotie werkte ik op het snijvlak van de psychologie en de sociologie, omdat ik onderzoek deed naar de man/vrouw-verhoudingen in het huishouden.

Later ontdekte ik dat de meest interessante tak van de psychologie, de humanistische psychologie waar onder andere Maslow een vertegenwoordiger van is, en de positieve psychologie, die onderzoek doet naar flowmomenten en geluk en daarbij de kwalitatieve en kwantitatieve onderzoeksmethode combineert, naadloos overgaan in spiritualiteit. Dit leek mij interessant om toe te passen op het onderwijs, omdat het mijn inziens de docenten kan ondersteunen.”

Wat beschouw je als de voordelen van interdisciplinair werken?

“Ik ben werkzaam op de afdeling algemene sociale wetenschappen en daar geef ik opdrachten waarbij studenten een casus zowel vanuit de psychologie als vanuit de sociologie moeten benaderen. Het grote voordeel van iemand die interdisciplinair is geschoold, is dat hij zelfstandig beide perspectieven kan zien en deze perspectieven kan combineren. Je laat je minder disciplineren – zou ik haast zeggen.”

Loop je ook tegen problemen aan als je buiten je eigen discipline treedt?

“Mijn hele leven werk ik al op kruispunten. Ik heb dat zelf nooit als een probleem ervaren. Wat ik wel merk is dat andere wetenschappers moeite hebben met mijn interdisciplinaire werk. Bij theologen en religiewetenschappers bespeur ik argwaan en scepsis. Ze zeggen het niet luid en duidelijk maar het lijkt dat ze denken: ‘psycholoog, spiritualiteit is niet jouw vak. Wat kun jij hier nu over zeggen.’ Aan de andere kant vinden veel psychologen mij te excentriek. Binnen de psychologie is onderzoek naar levenskunst en mindfulness geaccepteerd, maar met meditatie ga je al te ver. Wat ik doe ligt echt buiten hun scoop.”

Zouden psychologen hun scoop moeten verbreden? Zouden ze aandacht moeten hebben voor het goddelijke?

“Binnen het huidige paradigma van de psychologie past God en het goddelijke gewoon niet. Psychologen hebben geen definitie voor God en ze hebben geen onderzoeksmethode om met het goddelijke om te gaan. Kortom ze hebben geen mogelijkheid om dit te onderzoeken en daarom doen ze er niets mee.

De laatste twintig jaar is levenskust echter ‘hip’ geworden in de filosofie. Onderzoek aan de medische faculteit laat zien dat mindfulness en meditatie gunstige en meetbare effecten hebben, zowel bij lichte depressies als bij vermoeidheid na een chemobehandeling. Dit doet bij mij de hoop leven dat spiritualiteit en psychologie op den duur naar elkaar toe zullen groeien.”

Terug naar het onderwijs. Hoe ben je op het idee gekomen om de Regel van Benedictus, een christelijke kloosterregel voor monniken, te gebruiken als uitgangspunt voor goed docentschap?

“Drie belangrijke begrippen in de Regel van Benedictus zijn: stabilitas, obedientia en conversio. Stabilitas betekent letterlijk ‘blijf staan’. Loop dus niet letterlijk of figuurlijk weg van jezelf. Obedientia betekent gehoorzaamheid wat we ook uitleggen als luisteren naar de ander, en er op gericht is om de situatie tot bloei te brengen. Conversio, tot slot, betekent dat je jouw gewoontes niet in één keer moet veranderen, maar dat je dat stapje voor stapje kunt doen.

Deze drie begrippen zijn nauw verbonden met de psychologie. De Regel is niet alleen een kloosterregel, maar ook een psychologisch handboek. Daarnaast is het heel mooi didactisch opgebouwd en laat het zich goed met voorbeelden uit het onderwijs illustreren.

De reden dat ik het op het onderwijs heb toegepast is dat je zo vaak docenten uitgeput en met een wit gezicht ziet rondlopen. Dat moet toch anders kunnen? Spiritualiteit laat je in contact komen met je diepste kern waardoor je stabiel wordt. En hoe dichter je als docent bij jezelf staat, hoe makkelijker je kunt lesgeven, hoe makkelijker je de werkdruk aankunt en dus hoe minder energie het je kost.”

In ‘Thuiskomen in de klas. Spiritualiteit in het onderwijs’ gebruik je de Regel van Benedictus en diens spiritualiteit en dat maak je toegankelijk met psychologische oefeningen. Veeg je nu psychologie en spiritualiteit op een hoop of is er toch een fundamenteel verschil tussen die twee?

“Psychologie en spiritualiteit overlappen, maar ze verschillen ook van elkaar. Psychologie is uiteindelijk vaak de beste versie van jezelf ontwikkelen. Spiritualiteit gaat over je diepste identiteit vinden, de plek waar God in jou woont, zoals Henri Nouwen dat omschrijft. Op die diepste plek is ruimte en ben je niet alleen, maar verbonden met God en de wereld. Dan zie je en handel je niet meer vanuit een perspectief van isolement en tekort, maar vanuit verbondenheid en overvloed. Je zult anderen dan belangelozer zien en dus meer zoals ze zijn. Je zult niet meer de neiging hebben ze te manipuleren of in te zetten voor je eigen onderneming. Al die dingen leer je in de omgang met anderen. Dat is de echte leerschool – ook als je niet in het onderwijs werkt.”