Waar sta jij pal voor en waarom?
Ik sta pal voor het niet-weten, ik ga de barricaden op voor de twijfel, ik strijd voor het universele recht op het ener- en anderzijds, ik doe een moord voor de paradox, en ik houd mij vast aan de wet van de Amerikaanse schrijver H.L. Mencken: ‘Voor elk complex probleem bestaat een antwoord dat helder is, en eenvoudig en fout’. Tegelijkertijd – er is altijd een tegelijkertijd – zijn er dingen waar ik aan hecht. De vrijheid van denken, die ik op mijn afkomst en op mijzelf heb moeten bevechten. En andermans vrijheid van denken, want hoe ergerlijk het ook kan zijn: ‘Die Gedanken sind Frei.’ Daden niet; er zijn grenzen. En die grenzen hebben te maken met een ander ding waar ik aan hecht: de gelijkwaardigheid van mensen. Daar ligt ook de kern van de democratie, een kwetsbaar weefsel dat dreigt te worden verscheurd door het ‘eigen volk eerst’-instinct.
Inspireert iemand of iets je daartoe? Welke waarden spelen hierin een rol?
Het heeft me altijd gestoord, als ik daarmee mag beginnen, dat er zoiets bestaat als een morele ruilverkaveling. In de jaren dat ik mijn eerste stappen zette in de journalistiek, ontfermde rechts zich over de mensenrechten in het Oostblok, terwijl links zich bekommerde om Zuid-Afrika en Zuid-Amerika. Dat vond ik – dienstweigeraar in rechtse kring – erg teleurstellend: waarom kwamen meningen zo vaak in groepsverpakking? Misschien ontkomt niemand eraan, ikzelf ook niet, maar als ik nadenk over wie mij inspireren dan zijn dat mensen die tegen de stroom ingingen of ingaan. Niet uit dwarsigheid, dat is de puberale variant, maar uit trouw aan zichzelf en hun waarden, en bereid daarvoor een prijs te betalen. “Er bestaan dingen die de moeite waard zijn om voor te lijden,” zei de Tsjechische filosoof en dissident Jan Patocka – hij zou in 1977 sterven aan een hartaanval, kort nadat hij was gearresteerd en langdurig ondervraagd door de geheime dienst. Zijn leerling Vaclav Havel zette zijn werk voort, en noemde het ‘een poging om in de waarheid te leven’. Een prachtig motto, ook vanwege dat ‘pogen’.
Hoe laat jij dit zien?
Ik poog in mijn werk, zowel journalistiek als literair, iets bloot te leggen van wat mensen beweegt – ten kwade en ten goede. Maar ja: ‘Wat is dan goed?’ Dat was de titel van een interviewserie die ik maakte. “Het kwaad zit in het goede, het begint al als jij denkt te weten wat het goede is”, zei Arnon Grunberg in die serie, en daar houd ik van: eerst de boel maar eens op z’n kop zetten. Om vervolgens toch, tastend, ergens op uit te komen, want we kunnen moeilijk bij het kwaad blijven hangen. Misschien is dat wat ik wil laten zien: de waarde van het tasten. Al was het maar omdat onze tijd daar zo weinig geduld voor heeft.
Wil je wat veranderen en zo ja: wat?
Ik ben met mijn Trouw-columns gestopt en overgestapt op langere essays omdat ik behoefte had aan vertraging en verdieping. Niet omdat ik gedesillusioneerd was. Maar ik was in de loop van de jaren wel steeds meer gaan begrijpen dat mijn werk bestond uit preken voor eigen parochie. Het publiek dat mijn stukjes waardeerde, was het al met me eens voordat ze me gelezen hadden, degenen die het toch al niet met me eens waren, werden door mijn stukjes niet op andere gedachten gebracht. Die ervaring tempert nogal het idee dat ik iets zou kunnen veranderen. Zelfoverschatting ligt op de loer. Maar wat blijft er dan over? Gaapt daar slechts het gat van de zinloosheid?
Wat zorgt ervoor dat je het volhoudt?
‘Probeer de verminkte wereld te bezingen’, dichtte Adam Zagajewski, en met die woorden besloot ik mijn laatste column. We moeten het leven steeds weer in taal vangen en die taal aan elkaar doorgeven. Soms raak je daarmee zomaar elkaars ziel. Dat is nooit zinloos. Het kan zelfs het begin van verandering zijn.
In de rubriek ‘De rechte rug van…’ vraagt de redactie van NieuwWij.nl elke veertien dagen aan bekende of minder bekende personen: ‘Waarvoor houd jij je rug recht?’ Dit is de eerste aflevering van deze rubriek.
