“De reis naar binnen is de grootste pelgrimstocht die je kunt maken”

De geboren Rotterdamse brengt die ervaring dan ook graag over aan een breder publiek. In samenwerking met internationale artiesten, heeft ze de multidisciplinaire voorstelling “Many Faces of Love” georganiseerd. Een adaptatie van Indiase vertellingen uit de hindoemythologie, onder begeleiding van Indiase en westerse klassieke muziek. Ze heeft hiermee De Doelen in Rotterdam veroverd, en hoopt in de nabije toekomst ook de Amsterdamse theaters en concertzalen voor zich te winnen.

Je werkt in de kunst- en cultuursector. Een sector die zwaar getroffen is door de coronacrisis. Hoe heb je de afgelopen twee jaar overleefd?

“Het ene moment ben je bezig met plannen, en het andere moment ben je ineens alle opdrachten kwijt. Dat was wel even slikken. Gelukkig ben ik gezegend met veel talenten op communicatiegebied. Dat is mijn redding geweest, als zzp’er. Maar het feit dat ik mijn passie voor muziek niet kon delen met anderen, vond ik wel erg jammer. Ik heb veel vrienden uit het buitenland en een internationaal netwerk. Dat is een grote groep mensen die ik een lange tijd niet kon zien.

Ik maakte me ook oprecht zorgen over de artiesten die geen gebruik konden maken van financiële regelingen om die periode te overbruggen. Die moesten het zelf zien te rooien. In Nederland werd daar soms erg nonchalant op gereageerd. Er zouden genoeg andere sectoren zijn met personeelstekorten om in te stappen. Maar het zijn kunstenaars. Hun passie ligt ergens anders. Wat je doet is die mensen onttrekken van hun talent in de samenleving. Dat vind ik een kwalijke zaak. Zij hebben het talent om te creëren, om ons te verrijken en te verassen. Wij moeten ze vooral de ruimte gunnen om dat voort te zetten.”

Je hebt een hindoe-achtergrond. Qua grootte is het hindoeïsme de derde godsdienst in de wereld. Kun je in het kort uitleggen waar het in de kern om gaat, wat jou betreft?

“Ik spreek zelf liever van Sanatana Dharma. Het “hindoeïsme” is namelijk een westerse benaming. Het is in de koloniale tijd, door de Britten ten onrechte ingekaderd als een religie. Vrij vertaald staat Sanatana Dharma voor hindoefilosofie. Het is een manier van leven. Het biedt een scala aan levenswijsheden en bestaat niet, zoals met religies vaak wel het geval is, uit starre regels waar je je aan moet houden.

Anders dan het jodendom, het christendom en de islam hebben we niet één geestelijke verordening. Er is geen paus, er is ook geen concept van een profeet. We hebben ook niet één heilig boek. Er is ook niet zoiets als een verplichte wekelijkse samenkomst in een tempel of één heersende tempel zoals het Vaticaan in het katholicisme. Er zijn duizenden tempels waar we naar toe zouden kunnen gaan. Dat geldt ook voor onze bedevaartsplekken. Dat vind ik de schoonheid van wat ik noem, de hindoefilosofie. Het is niet star, maar flexibel. Het is niet gebonden aan één specifieke vorm, of plaats. Het heeft daarom ook kunnen bloeien en de tand des tijds kunnen doorstaan. Het is niet voor niets één van de oudste levensbeschouwingen ter wereld. ”

Je zegt dat de hindoefilosofie geen vaste vorm en regels heeft en dat je in zekere zin daar je eigen invulling aan kan geven. Nu worden de vier Veda’s als heilige geschriften beschouwd. Maar als deze niet voorschrijvend zijn, hoe verhoud je relatie zich dan daartoe?

“We hebben honderden heilige boeken, waarvan de oorsprong is ingekaderd in de vier boeken van de Veda’s. Daaruit heb je voortvloeisels, de Upanishads, waar weer andere geschriften uit zijn voortgekomen, de Purana’s. Dat zijn geschriften die méér gaan over goddelijke vertellingen. Je kunt het als volgt zien: de onderverdeling gaat van zeer abstract filosofisch naar zeer uitgewerkt en gepersonaliseerd om de goddelijke wijsheden zodanig te vermenselijken, dat je je ermee kan vereenzelvigen.”

De andere geschriften buiten de Veda’s om zijn dus méér een praktische vertaling van hoe je je leven zou kunnen inrichten?  

“Ja precies. Het abstract filosofische is namelijk niet voor iedereen even toegankelijk. Om het even te versimpelen: niet iedereen begint meteen met een vwo-opleiding. Je kunt ook stapelen om daar te komen, als je dat zou willen. Zo kun je de filosofische geschriften ook zien, als een opeenstapeling om kennis te vergaren. Vandaar dat er niet één geschrift is. Er zijn geen strikte regels en daarmee ook geen verplichtingen. Het nadeel van een levensbeschouwing beperken tot slechts rituelen en regels, is namelijk dat je datgene in gevaar brengt wat belangrijk is, namelijk je individuele persoonlijke ontwikkeling. Dat is waar het in de kern om draait binnen de hindoefilosofie, dat je je eigen levenspad volgt, dicht bij jezelf blijft en doet waar je voor bestemd bent op je eigen manier. Dat is zo heilig, dat anderen zich er niet mee mogen bemoeien.”

Wat is volgens jou het godsbeeld binnen de hindoefilosofie? 

“Daar waar in het jodendom, christendom en islam sprake is van een monotheïstisch godsbeeld, het geloven in één God, spreken wij eerder van een monistisch godsbeeld. Met andere woorden, wij komen allemaal voort uit één Universele Ziel, uit één materie, één geest. Die wordt Paramātman of Isvara genoemd Wij zijn allemaal een aspect of een entiteit van die Grootsheid. Daar komen we vandaan. ”

Dus alles wat leeft, mensen, planten en dieren, is een uitdrukking van die Ene Universele Ziel?  

“Alles komt voort uit deze Ene Bron. Elk deeltje, levend en niet-levend komt voort uit één schepping. De tastbare wereld die wij om ons heen zien en ervaren is namelijk opgebouwd uit vijf elementen: aarde, water, vuur, lucht en ruimte. Alleen hoe het gecombineerd is verschilt. Wij mensen zijn net anders gevormd met diezelfde vijf elementen, dan bijvoorbeeld planten. Alles wat je om je heen ziet, bergen, rivieren, dieren, mensen, en planten vormen uiteindelijk één geheel.”

Nu worden er in de hindoe-filosofie, meerdere goden vereerd. Drukken die allemaal de verschillende eigenschappen uit van die Éne Universele ziel? 

“Zo kun je het inderdaad zien. Omdat alles voortkomt uit die Ene Ziel, maar dan in verschillende vormen, zo heb je dus ook verschillende vormen van het Goddelijke aanbidden. Daar komen verschillende gedaanten uit voort, die ieder een aspect van het Goddelijke uitdrukken. Het vormloze (de ziel) krijgt dus een specifieke vorm. Dat kan zowel mannelijk als vrouwelijk zijn. Het kan bestaan uit dierlijke componenten of natuurlijke elementen. Alles in één. Daarom heb je verschillende goden en godinnen binnen de hindoetraditie met een verschillend voorkomen.

Tot welke god(in) voel jij je het meest aangetrokken? 

“Elke goddelijke personificatie die wij kunnen vereren heeft haar eigen kernaspect. In bijvoorbeeld de goddelijke drie-eenheid zoals we die kennen vanuit de filosofische geschriften is: Brahma de schepper, Vishnu de behouder, en Shiva de transformeerder van alles wat ooit gecreëerd is. Elk mannelijk creatieconcept heeft een vrouwelijk tegenhanger, omdat er zonder vrouwelijke energie niets gecreëerd kan worden. De vrouwelijke entiteit in de filosofische geschriften staat dan ook zeer hoog aangeschreven.

Zelf neig ik naar de vrouwelijke goddelijke energie Shakti. Deze goddelijke energie heeft an sich geen vorm, maar uit zich onder meer in de verschijning van de godin Durga. Dat betekent strijdster. Dus Durga is de godin die ten strijde trekt tegen onrecht, en is de gepersonifieerde vorm van Shakti. Durga wordt gezien als de gemalin van de god Shiva. Het belang van deze vrouwelijke entiteit laat zich zien door het gegeven dat ook in Nederland hindoes, de negen nachten van de godin Durga vieren. Dat heet Navratri.”

Zit daar een hiërarchie in?

“Er is geen hiërarchie, omdat alles voortkomt uit die Ene Universele Ziel. Er is een Vedische mantra (hymne) die precies aangeeft op welke manier we ons daartoe verhouden. Vrij vertaald gaat het als volgt: “Het goddelijke is oneindig. Alles wat voortkomt uit het goddelijke is oneindig. Wat uit het goddelijke voortkomt is een onderdeel van het goddelijke.” Dus in die zin kan ik me met het goddelijke vereenzelvigen. Onze relatie is er een van gelijkwaardigheid, omdat onze zielen in direct contact staan met die Ene Universele Ziel.”

Dat geldt voor alle levende wezens? Ook planten en dieren?

“Wij zijn allemaal aan elkaar verbonden. Het ecosysteem is daar een goed voorbeeld van. Als daar een disbalans in ontstaat door de manier hoe we met de aarde omgaan, dan hebben we daar allemaal last van. Als bepaalde insectensoorten of dieren verdwijnen, dan hebben we met zijn allen te dealen met de gevolgen daarvan. Wij zijn één met elkaar. Het probleem is dat wij mensen onderscheid zijn gaan maken en elkaar als anders zijn gaan zien, waardoor we elkaar zijn gaan definiëren als man of vrouw, ouder of kind, gelovig of ongelovig, westers of niet-westers. God heeft nooit tegen ons gezegd dat we in wezen van elkaar verschillen. We zijn allemaal onderdeel van één en dezelfde schepping.”

Kun je daarmee het kastensysteem in India dan ook zien als een verzinsel van mensen? Iets wat niet voortkomt uit de heilige geschriften, van de hindoe-filosofie?

“Het kastensysteem zoals wij dat in het westen kennen, is ook door het westen gedefinieerd. In de hindoefilosofie wordt het anders omschreven. Je kunt het vergelijken met een beroepsprofiel in Nederland. Je hebt wetenschappers, mensen die in het onderwijs zitten, handelaren, mensen die facilitair werk doen enzovoorts. Binnen dat kastensysteem staan die profielen niet onder elkaar, maar naast elkaar. Als je omgeving niet schoon of opgeruimd is, dan kun je als wetenschapper nog zo geweldig zijn maar je kunt niet zonder de mensen die het essentiële werk doen, zodat jij ook je taak kan volbrengen.”

Dus ieder heeft zijn eigen rol en is een schakel in een systeem of proces. Maar stel, ik ben hindoe. Mijn vader is arbeider. Betekent dat dat ik automatisch alleen maar arbeider kan worden of kan ik dat ook ‘ontstijgen’?

“Je kunt altijd alles ‘ontstijgen’. Iedereen kan verder komen. Wat je alleen vaak ziet is, dat als je binnen bepaalde familietradities opgroeit je geneigd bent om binnen die vertrouwde traditie te blijven. Dat zie je in Nederland ook. Als je vader arts is, ben je vaak ook geneigd om die richting op te gaan. Hetzelfde geldt voor familiebedrijven die van generatie op generatie over gaan. Laten we ons dus vooral niet blindstaren op een systeem dat al duizenden jaren op een bepaalde manier functioneert. Maar ook binnen dat stelsel kun je je potentieel benutten en verder komen. Dat is juist de bedoeling. Het probleem is alleen dat we onszelf limiteren, doordat we zelf niet willen dat andere mensen doorgroeien en zich ontwikkelen. We zijn onzeker, bang en duwen daarom anderen terug. Dit gegeven staat volledig los van welke religie of levensbeschouwing dan ook.

Kijk bijvoorbeeld naar de positie van de vrouw wereldwijd. Je ziet dat het patriarchaat nog altijd beperkingen oplegt aan de vrouwelijke ontwikkeling, omdat het als bedreigend wordt ervaren. Dat is overal zo. De hindoefilosofie die gaat uit van volledige gelijkwaardigheid. Die innerlijke god zit namelijk in ons allemaal. Die zit niet meer of minder in jou dan in mij. Het is alleen aan ons om dat in te zien en daar iets mee te gaan doen. Iedereen doet dat op zijn eigen manier. Zelf zoek ik de verbinding op met anderen, omdat ik de kracht zie van samenwerken om de wereld om ons heen een stukje beter te maken. Ik doe dat door middel van muziek, omdat ik vind dat muziek een zeer verzachtend element is in onze samenleving. Het maakt ons als mens zachtaardiger, meer begaan met een ander, het zorgt voor innerlijke verrijking, het biedt vreugde en het creëert harmonie.”

Je gaf net aan dat je neigt naar de godin Durga. Als je bidt, bid je dan tot de godin Durga of juist tot de Ene universele ziel die alles omvat?

“Ik ben een shopper. Elke omstandigheid vereist een andere goddelijkheid. Ben ik bezig met kunst en cultuur dan richt ik mij tot Sarasvati. Wil ik dat alle obstakels worden weggenomen tijdens de start van een concert, dan kijk ik naar Ganesha. Wil ik mensen behagen dan kijk ik naar Krishna. Wil ik de strijd aangaan om onrecht te bevechten, dan kijk ik naar Durga. Wil ik creëren dan kijk naar Brahma. Wil ik transformeren, dan kijk ik naar Shiva. Wil ik behouden, dan kijk ik naar Vishnu. Maar uiteindelijk komen al deze gepersonifieerde aspecten voort uit die Ene Universele Ziel, Paramātman.”

Bid je anders tot de god van de strijd, dan tot die van de creatie?
“Iedere goddelijke manifestatie, heeft zo zijn of haar eigen mantra, waarmee je bepaalde energieën opwekt. Maar zoals ik eerder zei het hoeft niet volgens het boekje. De gedachte alleen al volstaat en wordt beschouwd als een gebed. Het gaat uiteindelijk om de intentie.”

Ik denk dat alle levensbeschouwingen wel een bepaald concept van de aalmoes uitdragen. Hoe ziet dat concept binnen de hindoefilosofie eruit?

“Bij ons wordt dat dharma genoemd. Dat is een belangrijk begrip. Het omvat onder meer een geheel aan sociaalwenselijke gedragingen binnen allerlei domeinen. Kort gezegd staat dharma voor het realiseren van gelijkheid en algemeen welzijn voor iedereen. Onderdeel hiervan is vrijgevigheid en liefdadigheid (Seva). Een bekende uitspraak binnen het dharmaconcept is dat zelfs de allerzwaksten overwinnaars kunnen worden. Onder meer door onrecht en ongelijkheid te bestrijden. Door taboes te benoemen en bespreekbaar te maken, en daarmee een stukje bewustzijn bij anderen te activeren.”

Zie je het als een plicht om onrecht en ongelijkheid te bestrijden?

“Ik zie het eerder als een onderdeel van wie ik ben. Sociaal-maatschappelijke thema’s liggen mij. Ergens diep in mij schuilt de activist die het belangrijk vindt dat we het allemaal zo goed mogelijk hebben. Dat we allemaal ons potentieel optimaal kunnen benutten.”

Kun je daar een concreet voorbeeld van noemen?

“Ik ben sinds kort ambassadeur van de NONA-Foundation. Dat is een non-profit organisatie die zich inzet voor meisjes en jonge vrouwen die slachtoffer zijn van seksueel geweld en mensenhandel in Sri Lanka. De stichting wil deze jonge vrouwen helpen een kansrijk en betekenisvol leven te leiden. Onder meer door het aanbieden van essentiële producten zoals maandverband. Omdat veel van hen het geld niet hebben om menstruatieproducten te kopen, kunnen ze niet naar school of werken. Aan mij de taak als ambassadeur om te helpen een stukje bewustwording hieromtrent te creëren en donaties te genereren. Zodat deze meisjes weer een toekomstperspectief hebben.”

Een hindoestaanse vriendin van mij, vastte vroeger standaard negen dagen in de maand oktober. Dan liet ze gedurende die korte periode, dierlijke producten, zoals vlees en eieren, staan. Doe jij dat ook?

“Ik vast totaal niet en ik ben een vegetariër. Ook hier geldt, het is een keuze, geen plicht. Het vasten is wel een belangrijk component binnen de hindoefilosofie, omdat daarmee je lichaam en geest traint en reinigt. Maar je kunt in principe op elk moment vasten. Daar is geen specifieke periode of duur voor. Je kunt op je eigen manier bepalen hoe je die vastenperiode inkleedt.

Ik weet dat er tijdens de negen nachten van de godin Durga, waar ik het net eerder over had, mensen zijn die dan wel vasten, door alleen maar fruit en noten te eten, en water en melk te drinken. Maar de een laat alleen maar vlees en vis staan, en de ander kan voorbeeld besluiten om negen dagen alleen maar fruit te eten. Het vasten kun je meer zien als een doorlopende mogelijkheid. Je hebt je lichaam immers niet voor slechts negen dagen bij je. Je hoort er elke dag voor te zorgen, het als een tempel te behandelen en een balans in het leven te creëren. Dat is een uitdaging voor veel mensen. Ook voor mij. Het is een stukje zelfdiscipline wat erbij komt kijken. Dat laatste is ook een vorm van vasten. Maar ook hier is de kerngedachte, dat alles oké is, zolang je je lichaam laat functioneren om je potentieel te bereiken.”

Je gaf net aan dat er talrijke bedevaartsplekken zijn. Wat maakt dat meerdere plaatsen als heilig kunnen worden bestempeld? 

“Wat ik net bedoelde te zeggen, is dat er aan de ene kant wel een aantal vaste bedevaartplekken zijn, omdat dat van oudsher zo is gegroeid. In India heb je bijvoorbeeld een aantal prominente plekken, zoals Mathura, Varanasi en Kashi waar spirituele leiders sinds jaar en dag filosofische gesprekken met elkaar voeren lang de oever van onder andere de rivier de Ganges en dat combineren met rituelen. Dat heeft altijd publiek getrokken omdat er een bepaalde spirituele energie vanuit gaat. Maar dat neemt niet weg dat er nieuwe bedevaartsplekken kunnen ontstaan. Dat hangt af van wat jouw spirituele ervaring is met een plek en met hoe je die eigen maakt.”

Dus wat dat betreft zou je ook een heilige plek voor jezelf kunnen creëren in Nederland, zolang dat spiritueel besef binnen handbereik is?  

“Precies dat gebeurt ook. Zo komt er in Rotterdam een speciale ruimte voor hindoes en moslims om hun allerlaatste rituelen, het afscheid nemen van dierbaren, te kunnen realiseren. We zien dat door middel van migratie bepaalde dingen verschuiven. Je past je aan, aan de samenleving waar je bent en creëert daar een nieuwe bedevaartsoorden. Uiteindelijk gaat het niet over de fysieke plek, maar de innerlijke reis die je maakt, om het goddelijke aspect in jezelf te vinden. De reis naar binnen is de grootste pelgrimstocht die een mens kan maken. Ik zou het iedereen aanraden.”