“Uitbraak virus moet uitbraak van geestelijke kracht worden”

Bedoelt u godsdiensten?
“Godsdiensten en levensbeschouwingen hebben een samenhangend oud verhaal dat verbindt. Maar bijvoorbeeld ook het socialisme heeft een oud samenbindend verhaal op het vlak van het menselijk welzijn. Dat zijn gevestigde verhalen die van nature gemeenschapsvormend waren. We hebben in toenemende mate niet meer een samenhangend levensproject wat een bodem of perspectief biedt. De keuze van het individu gaat steeds meer voorop aan het belang van de gemeenschap.

Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een totaal nieuwe werkelijkheid. Daarin maakte iedereen individuele keuzes. De gemeenschapszin die op natuurlijke wijze werd gevoed door de groep waarin je opgroeide viel steeds meer weg. De generatie na 1970 heeft dat niet meer meegekregen en is op zichzelf teruggeworpen. Die generatie heeft niet meer die oude traditionele worteling met gemeenschapszin en met het verhaal wat de basis vormt van die gemeenschapszin. Dat is een reactie die de huidige situatie enorm tekent. Want heb je nog een worteling vanuit een traditie met gemeenschapszin, dan heb je een vangnet.”

“Ik bid elke dag voor de jongeren, omdat ik denk dat zij ‘t het aller zwaarste hebben. Zij hebben geen terugvalpakket en voelen alleen maar de beperking van hun vrijheid, hun mogelijkheden en hun genieten. Die levens staan op hun kop. Je merkt dus ook dat er minder weerbaarheid is om het op te vangen. Een kwart van de jongeren heeft psychische problemen. Dat was al voor de crisis, maar dat wordt nu geïntensiveerd.”

Dat is het verlies. Is er ook winst te bespeuren?
“Het verlies is dat het mensen tegen elkaar opzet. Extremisme roept reactie op en omdat er veel actie is, is er veel reactie. Maar we ontdekken eveneens wat we winnen, omdat deze crisis op kleine schaal ook solidariteit kweekt. Er is een periode geweest dat er bij uitvaarten maar een heel beperkt aantal mensen aanwezig mocht zijn. Ik hoor van mensen dat ze dat eigenlijk heel prettig vonden. De intimiteit wordt daardoor meer beschermd en de band met elkaar wordt verdiept.
De ramp met de MH17 bracht solidariteit en medeleven naar boven. De massale geschoktheid had een massale hartelijkheid tot gevolg. Het gaf een enorme verbondenheid, maar daar zit, behalve voor de nabestaanden natuurlijk, een houdbaarheidsdatum op. Het raakte alle leeftijdsgroepen, maar dat was voor een paar weken. De eerste maand van covid-19 leidde niet alleen tot een uitbarsting van het virus, maar ook tot een uitbarsting van hartelijkheid. Door de langere duur van de destabilisatie van de samenleving trad er een verandering van patronen op. We zitten nu in een omgekeerde gemoedshouding en dat leidt tot extremiteiten, zoals ‘Viruswaarheid’ en complottheorieën. Mensen die het zat zijn en geen valscherm hebben om hun emoties te kanaliseren, gaan steeds harder roepen.”

U had het net over gemeenschapsvorming, wat is voor u gemeenschap?

“De basis van gemeenschap is dat mensen op de een of andere manier verbinding met elkaar hebben in interesse en hartelijkheid. Dat hoeft niet per se een godsdienstig uitgangspunt te hebben, dat kan ook een buurt zijn, een familie of een sportvereniging. Als er maar een verbinding is op gevoelsniveau. Dat vind ik gemeenschapszin. Die kan door omstandigheden worden aangewakkerd, zoals in de eerste maanden van de crisis en de tijd rondom de MH17.”

Het wij-zij denken in de samenleving groeit en sommige bevolkingsgroepen worden als vijandig of vreemd gezien. Versterkt de coronacrisis dit?
“Jazeker, omdat woede en frustratie de brandstof zijn. Dat leidt tot ontwrichting van bevolkingsgroepen. Het wordt gevoed door wat zich als gevolg van het virus nu afspeelt. Dat heeft ook te maken met, wat ik eerder al noemde, in welke mate men een terugvalmogelijkheid heeft om zijn eigen frustraties op te vangen. Je zag dat in de Zwartepietendiscussie die volkomen explodeerde. Je ziet dat in de discussie van viruswaanzin en viruswaarheid. Je ziet het op de flanken ter linker- en rechterzijde onder jongeren. Ik denk dat iedereen die dit waarneemt de opdracht heeft om dit in te dammen. Toch laten veel mensen zich leiden door hun onderbuik, dus dat blijft lastig.”

Kan deze crisis ook een oproep tot vernieuwing zijn?
“Ja, die vernieuwing kan zijn dat we ontdekken dat we kwetsbaar zijn en dat we daarin wegen vinden die ons weer meer met elkaar verbinden. Dat we een stukje van het nihilistisch individualisme overwinnen, want dat is de dood in de pot. Dus kwetsbaarheid verbindt. Het vernieuwende is dat je het ontdekt. Je ontdekt het, omdat er een aanleiding voor is. Dat er van binnenuit een geestkrachtvernieuwing komt, omdat het ons van het individualisme trekt naar gemeenschapszin. Als dat op grote schaal zou gebeuren zou dat een radicale omslag zijn.

Verbinding is heel belangrijk, maar wat verbindt ons: woede, frustratie en wantrouwen of hartelijkheid, mededogen en meelevendheid? Soms hoop ik dat deze crisis nog even voortduurt, want dan krijgt het nog meer kans om in te slijten. Aan de andere kant wil ik natuurlijk, net als iedereen, dat we er zo snel mogelijk uit zijn. Maar ik hoop echt dat die bewustwording gevonden wordt. Verrijking veronderstelt waarden. Deze crisis kan ons verrijken als we deze waarden ontdekken.’

Ik proef dat u toch hoopvol bent?
“Ja, ik zie veel positieve initiatieven. Het zijn kleine individuele acties, maar die brengen wel een soort constante in de beleving van mensen teweeg. Als bijvoorbeeld iedereen iets voor een ander doet, hoeveel mensen bereiken elkaar dan? Dat leidt tot een uitbraak van hartelijkheid en is typisch een win-winsituatie die voortkomt uit een negatief vertrekpunt. Dat vind ik hoopgevend. Zo groeien we als mensen en ook als gemeenschap. Dat kan ons met de haren uit de modderige kuil trekken die de wereld nu lijkt te zijn, doordat het een taskforce van geestkracht voortbrengt. Daar bedoel ik mee, en dat gaat steeds sterker klinken in de samenleving, dat men niet alleen witte jassen aan tafel wil in de besluitvorming rondom corona. Er moet meer rekening gehouden worden met menswetenschappen, omdat de economische schade op kortere termijn sneller overwonnen kan zijn dan de geestelijke schade op langere termijn. Dat wordt tot nu toe gemist, vind ik, omdat men nu vooral, en terecht, focust op het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames.”

Hoe moet die taskforce er uitzien?
“Dat weet ik eigenlijk ook niet. Belangrijk is om het gesprek erover op gang te brengen. ‘Want als ik zwak ben, ben ik sterk’, zegt Paulus in de bijbel. Als je in je kwetsbaarheid ontdekt hoe sterk je kunt zijn, dan is dat in feite een weg om te komen tot een uitbraak van geestkracht. Die moet zich van binnenuit versterken, maar dat kan alleen als je daar ruimte aan geeft. Die geestkracht gaat zichzelf ontwikkelen. Je zag het in die ongebreidelde uitbraken van hartelijkheid in het voorjaar toen er geapplaudisseerd werd voor de zorg, terwijl ze nu een grote mond krijgen.”

Herman Tjeenk Willink schreef in de Groene Amsterdammer: ‘Als de uitbraak van het coronavirus (ook) een uiting is van verbroken evenwichten tussen economie en ecologie, mens en natuur, dan is een herziening van de economische orde onvermijdelijk.’ Wat denkt u hiervan?
“Ja, ik ben het daarmee eens; het gaat dan over de keuzes die we in het verleden gemaakt hebben en waar we nu tegen aan lopen. Ik denk dat de individualistische financiële liberale belangen de afgelopen veertig jaar de ecologie verwoest hebben. We zijn alleen maar aan het uitputten en opmaken. Dus dat heeft er alles mee te maken en dus dáárom komt er een virus. Het is een teken van de verstoring van het ecologisch evenwicht. En omdat het mensen ziek maakt toont het virus, naast de overbevolking, uitbuiting en uitputting, onze fysieke zwakte aan. Een herschikking van economische systemen gaat doorgaans niet via de weg van de geleidelijkheid, want je gaat het halen als je het niet meer hebt.

De kansen op een oorlog worden groter, omdat de polarisatie toeneemt. Dat zie je ook in de extremistische ontwikkelingen in een aantal politieke partijen. Het is een Bijbelse uitdrukking dat om de duizend jaar de duivel moet worden losgelaten. Dan bedoel ik de duivel als de personificatie van de absolute verwarring, de absolute decadentie en de absolute uitbuiting. We zitten aan de top van de industriële revolutie. De technologische ontwikkeling van bijvoorbeeld internet met de schier onbegrensde mogelijkheid van informatie en communicatie kan twee kanten uitwerken. Het kan uiteraard uitbreiden tot onderlinge kennis van de feiten, maar ook tot verdeeldheid, waarbij mensen met woorden elkaar naar het leven kunnen gaan staan. Deze ontwikkelingen hebben een enorme vooruitgang teweeggebracht en tegelijkertijd kan het leiden tot een collaps van een deel van de beschaving.”

We zitten nu in een dal, maar we gaan er toch weer uitklimmen?
“Dit is een hele kleine crisis in verhouding met de gevolgen van de ecologische destabilisatie als gevolg van uitbuiting omwille van het eigen belang. Over twee jaar zijn we deze crisis vergeten. Hier komen we wel doorheen als het op korte termijn tot vernieuwing leidt. Als er oorlogen van komen of als het milieu er ingrijpend door wordt veranderd, dan blijft het. Toch maak ik mij veel meer zorgen over de verstoring van de ecologie door de economische keuzes die gemaakt zijn. Dat vind ik veel ernstiger.”