Sander Rietveld groeide op in een orthodox-calvinistisch milieu in de Biblebelt. Met verbazing zag hij rond de opkomst van PVV en Forum voor Democratie oude bekenden uit deze wereld terug, die in Baudet of Wilders hun Messias hebben gevonden. Wat beweegt hen en al die andere christenen die zich laten meevoeren door het populisme?
Wat bezielde je om dit boek te schrijven?
“Voor Zembla heb ik uitzendingen gemaakt over onder meer de Russische connecties van Thierry Baudet en over de financiële handel en wandel van Donald Trump. In de zijlijn zag ik veel conservatieve gelovigen opduiken. Dat intrigeerde me. Ik zie dat ook Nederland rond FvD en PVV. Soms mensen die ik zelf kende. Ik ben opgegroeid in de Gereformeerde Bond binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Ik was student op de Evangelische Hogeschool en heb gewerkt bij de Evangelische Omroep. Ik ken de orthodox christelijke wereld dus van binnenuit. En als journalist ben ik getriggerd. Hoe komt het eigenlijk dat rechts populisme zo’n aantrekkingskracht heeft in deze kringen? Het is dus verwondering en nieuwsgierigheid. En ook: hoe zit zo’n netwerk in elkaar? Hoe lopen geldstromen?”
“Je moet niet alle gelovigen op één hoop gooien. Orthodoxe christenen zijn niet per definitie vatbaar voor het populisme. Sterker nog: de meeste orthodoxe christenen stemmen niet op populistische partijen. Je ziet in diverse denominaties wel een bepaalde voedingsbodem. Er is bij nogal wat christenen een neiging tot theocratie, om met de inmiddels overleden ethicus Gerrit de Kruijf te spreken. Ze willen Gods wil opleggen aan de samenleving en zo het koninkrijk van God dichterbij brengen. Dat leidt tot culture wars, en botst met een seculiere samenleving. Het kan ook leiden tot ressentiment, het idee dat ‘we’ slachtoffers zijn. Daarbij grijpen mensen terug op mythologische beelden van een christelijke Gouden Eeuw en een idee van ‘de seculiere elite’ die ‘ons’ berooft van ons verleden. En dat maakt ze vatbaar voor de retoriek van rechtse populisten die immers ook de seculiere elite willen pakken en die ook utopisch denken. Het is een kruisvaardermentaliteit. Radicaal-rechts denkt nu vaak utopisch en politici worden omhelsd als ridders op het witte paard.”
“In de Verenigde Staten is deze gedachte nog veel sterker dan in West-Europa. En je ziet dat de christelijke denominaties er elk hun eigen invulling aan geven. In pinksterkringen zie je bijvoorbeeld het dominionisme: het idee dat christenen een goddelijk mandaat hebben om te heersen, te domineren. Ook in sommige rooms-katholieke kringen gaat het om de gedachte om een christelijke heerschappij te vestigen, in Latijns Amerika kreeg dat eerder fascistoïde trekken.”
Je hebt het nu over extreme groeperingen, het lijkt te gaan om een marginaal verschijnsel?
“Het aantal christenen dat zich openlijk achter de PVV of Forum schaart is beperkt. Maar er is ook een subtielere ontwikkeling gaande. Wat mij opvalt is dat in mainstream christelijke organisaties nationalisme en afkeer van de islam een steeds grotere rol spelen. Bijvoorbeeld bij de SGP. Kees van der Staaij weigert nog steeds principieel samenwerking met Baudet uit te sluiten, terwijl bij Baudet de bruine walmen eruit slaan. Naar mijn idee komt dat doordat in de SGP-achterban sterk nativistisch wordt gedacht. En de islam is in hun ogen een vreemde godsdienst die hier niet thuis hoort. Kijk naar diverse rapporten die bij SGP over de islam zijn geschreven.”
“Bij de ChristenUnie zie je in zekere zin iets vergelijkbaars. Sinds Gert-Jan Segers daar aantrad, wordt de islam neergezet als gevaar. Segers roept het angstbeeld op van een islamitische meerderheid. Populistische retoriek. Het gaat om een geestelijke strijd tegen de islam. Zo maak je van de islam een kwade geestelijke macht, een satanische godsdienst. Een gedachte die ikzelf ook regelmatig tegen ben gekomen in orthodoxe kringen. De ChristenUnie beweegt zich in populistische richting en zoekt daarbij soms de randen van de rechtsstaat op. Zo opperde Segers dat de Onderwijsinspectie Koranlessen in salafistische moskeeën zou moeten controleren, wat vergelijkbaar is met een bezoek van de Onderwijsinspectie tijdens de catechisatie van de kerk. En door het wetenschappelijk bureau van zijn partij werd gesproken over ‘de oerkracht van het nationalisme’ en de ‘zuiverheid van de nationale gemeenschap’, al nam Segers wel snel afstand van deze formulering.”
Je conclusie is dat radicaal-rechts populisme bij orthodoxe christenen in vruchtbare aarde valt. Maar bijvoorbeeld EO en ChristenUnie schoven sinds de jaren tachtig toch juist op naar het midden?
“Dat klopt natuurlijk. Je ziet binnen de EO en ChristenUnie ook grote verschillen. Veel christenen in orthodoxe hoek hebben de oude cultuurstrijd losgelaten, de strijd die in de jaren zeventig vorm kreeg vanuit bijvoorbeeld de EO en de RPF, één van de voorlopers van de ChristenUnie. Deze strijd was overgewaaid uit de Verenigde Staten. Het zijn daar nu dezelfde christenen die Trump steunen en de Republikeinse Partij in de tang houden.
Ik zie opmerkelijke parallellen tussen die cultuuroorlog uit de jaren zeventig en de huidige ontwikkelingen. De oude idealen van die cultuurstrijd komen nu in een geseculariseerde versie terug, vaak als cultuurchristendom. In de jaren zeventig en tachtig was er voor deze christenen een links seculiere vijand. Nu is er daarnaast een nieuwe vijand: de islam.”
In het Reformatorisch Dagblad las ik een interview met een reformatorische jonge vrouw die zich het lot aantrekt van vluchtelingen op Lesbos. Als ik jouw boek lees, lijkt dit soort engagement in deze kringen meer uitzondering dan regel. Is dat zo?
“Lang niet alle conservatieve christenen zijn vatbaar voor rechts populisme. Wel is er een aanknopingspunt in de theologie en subcultuur aanwezig. Maar ook gelovigen met populistische sympathieën zijn, als het er op aan komt, gevoelig voor het leed van de ander. Predikant Henk Jan Prosman, bekend om zijn steun aan Forum voor Democratie, geeft bijvoorbeeld geld aan vluchtelingen die als individu op zijn pad kwamen, zo vertelde hij mij. Het is natuurlijk ook wel moeilijk om een kernbegrip als barmhartigheid uit je christendom weg te snijden.”
Ben je zelf nog steeds christen of op een bepaalde manier geïnspireerd door de christelijke traditie?
“Ik noem mezelf zeker nog gelovig en heb er lang over gedaan om het fundamentalistische harnas af te schudden. Het zit toch wel diep in je DNA. In de loop der jaren zijn er voor mij veel orthodoxe geloofswaarheden weggevallen. Maar ik weet me nog steeds geïnspireerd door de boodschap van Jezus en door kernwaarden als zelfopoffering, vergeving en liefde. En de sociale kracht van het christendom vind ik indrukwekkend, net als de gemeenschapszin die kerken bieden. De kerk is één van de weinige plekken in de samenleving waar vrijwel alle geledingen samen komen: jong en oud, rechts en links, arm en rijk. Ik zou dat niet willen missen. Daarbij is mijn vrouw predikant in de PKN. Geloof en theologie gaan bij ons thuis voortdurend over tafel.”
Als ik je boek lees denk ik: de ziel van het christelijk geloof staat op het spel. Ervaar
jij dat ook zo?
“Ja, ik denk dat zeker. Voor mij is dat idee, naast de journalistieke drijfveer, ook een reden om het boek te schrijven. Het geloof moet maatschappelijke consequenties hebben, anders is het een lege huls. Denk aan de droom van Martin Luther King jr. Als het christendom streeft naar macht, heerschappij en uitsluiting, en zich vervolgens verbindt met machinerie van haat, dan ben je wel heel ver verwijderd van het evangelie. De angst, de vijandschap naar ‘de elite’ of moslims… Nee, het gaat in de Bijbel eerder om hoop en verbinding.”
Denk je dat bijvoorbeeld ook een partij als het CDA vatbaar is voor de ontwikkeling
die je in je boek schetst?
“Ik kom minder CDA-ers tegen die zich hierdoor aangesproken voelen. Misschien komt dat omdat deze partij veel minder theocratische neigingen heeft. Er is meer afstand tussen bijbel en politiek, en minder neiging tot een cultuuroorlog. Het is eerder een burgerlijk conservatieve partij.”
Hoop je dat je boek iets in gang zet?
“Ja natuurlijk. Ik hoop dat mijn boek bijdraagt aan een gesprek, dialoog en bewustwording. We moeten af van islamofobie die als tendens ook in christelijke mainstream bewegingen aanwezig is, en dus niet alleen bij de extremen.”
Dit interview is oorspronkelijk geplaatst op 3 maart 2021 en opnieuw gepubliceerd in het kader van de Nieuw Wij Zomerherhalingen.
Volgens mij predikt Jezus de liefde voor alle mensen, ook voor niet- en andersgelovigen, zoals de moslims. Deze liefde is moeilijk te rijmen met populistische ideeen die alleen kiezen voor het eigen volk. Alleen dat eigen volk mag het goed hebben, want dat is het uitverkoren volk.
Waartoe nationalisme kan leiden. Leden van de CU en SGP zoeken houvast aan hun orthodoxe geloofswaarheden waarbij teksten in de Bijbel letterlijk worden genomen. Ze voelen zich in hun eigen ‘waarheden’ steeds meer bedreigd nu ze vaker met andere geloofsopvattingen en religies geconfronteerd worden. Door die dan als vijanden te gaan beschouwen, zoeken ze eigen-gelijken om zich veilig te voelen. Daardoor ontstaan nationalistische en theocratische tendenzen. Niet verwonderlijk dat ze zich kritiekloos verbonden weten aan een te vergelijken ‘partij’: Israël, waar zionistische Joden vanuit hun nationalisme en op grond van de (Hebreeuwse) Bijbel) het ‘land’ hebben geclaimd, waarin ze te midden van een grotendeels islamitische cultuur met geweld een staat hebben uitgeroepen. Om daar de eigen veiligheid te waarborgen werd vervolgens voor zichzelf een vijandsbeeld ontwikkeld: de islam en de islamitische wereld.
Dergelijke ideologieën vormen een gevaar voor de vrijheid van godsdienst, meningsuiting, mensenrechten en democratie. Het verschil is, gelukkig, dat de CU en SGP politieke partijen zijn binnen een coalitie in een democratisch land. Bij Israël daarentegen is de ideologie uitgegroeid tot een nationalistische, autoritaire, deels theocratische staatsvorm.
Als in een streng katholiek geboren én opgevoede jongen ben ik na jaren tot de conclusie gekomen dat de diverse geloofsrichtingen in het christendom alsmede ook andere geloofsovertuigingen door de jaren heen met zichzelf maar ook tegen andere geloofsovertuigingen regelmatig tegenstrijdigheden proberen te verdoezelen welke soms ook nog tot de zg godsdienstoorlogen heeft geleid !!
De vraag is Als er een God is , zou die dat allemaal accepteren ?? e.e.a. is vaak tegenstrijdig met de inhoud én de leer uit de Bijbel !!!
Dit zijn voor helaas vaak realistische argumenten wat mijn oorspronkelijke [christelijk] geloof als mensonwaardig ervaar !! , Marinus van zwam 79 jaar.